पञ्चायती व्यवस्था रहँदासम्म गाउँघरमा मुखियाको शासन खुब चल्थ्यो । गाउँमा अन्न उब्जाउँदा पनि मुखियालाई भाग दिनुपर्थ्यो । कुनै बेला कतिसम्म हुन्थ्यो भने गाउँमा हुने भीर पनि मुखियाहरू भाग लगाउँथे । मुखिया परिवारभित्र अंशवण्डा हुँदा जंगल, पाखा पनि भाग लगाइन्थ्यो ।
कास्कीको अन्नपूर्ण गाउँपालिका–७ लान्द्रुकको कोटेसाङ महभीरमा पनि कुनै बेला मुखिया स्वर्गीय प्रतापबहादुर गुरुङले भनेअनुसार हुन्थ्यो । उनले अरुलाई लगाएर आएको मह आफैँ बेच्थे ।
लान्द्रुक र घान्द्रुकको सीमा छुट्याउने मोदी खोला किनारको कोटेसाङ महभीरमा तीन दशकअघिसम्म गाउँका मुखिया प्रतापकै रजगज थियो । स्थानीयका अनुसार पञ्चायतकालीन समयमा भूमि सुधार कार्यालयका हाकिम घान्द्रुक पुगेका थिए । घान्द्रुकबाट फर्केर लान्द्रुक आउँदा उनको आँखा कोटेसाङ महभीरमा पर्यो । घान्द्रुक र लान्द्रुक वारिपारिका गाउँ हुन् ।
ती हाकिमले गाउँलेलाई सोधे – त्यो भीरको मह के हुन्छ ?
गाउँलेले जे हो त्यही जवाफ दिए – सबथोक मुखियाले चलाउनुहुन्छ ।
हाकिमले वनजंगल कोही व्यक्तिको नहुने भन्दै त्यो व्यक्तिले चलाउने परम्परा रोक्नुपर्ने बताए । हाकिमको वक्तव्यपछि मुखियाकै विपक्षमा गाउँलेहरू एकजुट भए । ‘पञ्चायतकै बेला उहाँ आउनुभएको थियो । मिति सम्झना भएन । मह काटेर कसले लिन्छ भनेर हाकिमले सोध्नुभयो । मुखियाले चलाउनुहुन्छ भनेपछि उहाँसँग लालपुर्जा छ भनेर सोधे,’ स्थानीय अगुवा मोतीबहादुर गुरुङ सुनाउँछन्, ‘लालपुर्जा नभए त्यो समाजले लिनुपर्छ भनेर हाकिम सा’बले भन्नुभयो । त्यही कुरालाई यहाँको भद्रभलाद्मीले पछ्याउनुभयो ।’
लान्द्रुकस्थित भीरमा मह सिकारी । तस्वीरः दर्शन रानाभाट२०४० को दशकको मध्यसम्म देशमा पञ्चायती व्यवस्था थियो । त्यो हुँदा मुखिया शक्तिशाली थिए । त्योबेला कसैले मुखियाविरुद्ध बोल्न आँट्थेनन् । बहुदल माग गर्दै आन्दोलन भने जारी थिए । भूमिसुधारका हाकिम मुखियाको विपक्षमा देखिएपछि अगुवा सम्मिलत समाजको बैठक बस्यो । त्यहाँ मुखियालाई स्थानीयले त्यो महभीरलाई समाजको सम्पत्ति बनाउन आग्रह गरे । उनले मानेनन् ।
मुखियाले त्यतिबेला ‘आफ्नो भीर खोस्न खोजेको’ भन्दै स्थानीय अगुवाविरुद्ध जिल्लाका प्रमुखलाई पनि गुहारेका थिए । जिल्ला प्रमुखले पनि साथ नदिएपछि मुखिया महभीर समाजलाई दिन तयार भएको स्थानीय सुनाउँछन् । पञ्चायती शक्ति मुखियाविरुद्ध गाउँलेले त्यतिबेला विद्रोह नै गरेका थिए । ‘पञ्चायत फालिनुभन्दा दुई/तीन वर्षअघि मुखियाले समाजलाई महभीर छोड्नुभयो,’ मोतीले सुनाए ।
३ दशकदेखि त्यो भीरमा स्थानीयले मह काढ्छन् । गाउँमा बैठक गरेर एक जनाको नेतृत्वमा समिति बन्छ । त्यसपछि मह निकाल्ने काममा खटिनेको पारिश्रमिक तोकेर काम गराइन्छ ।
महभीर मुखियाले चलाउँदा अरुलाई मह झिक्न लगाउँथे । तर, भीरमा ज्यानको बाजी लगाएर खटिनेले केही पाउँथेनन् । त्यसरी मह काढ्न खटिनेमध्ये लान्द्रुकका अगुवा आनन्द पौडेल पनि थिए । पौडेल सुनाउँछन्, ‘मुखियाले भनेपछि काम गर्न जानैपर्थ्यो । हामीलाई त्यत्तिकै पेलेरै खाए । राणा शासन गएपछि, जनताले कुरा बुझेपछि प्रमाण केही नहुँदा मुखियाले छोड्नुभयो ।’
लान्द्रुक गाउँ र त्यहाँबाट देखिएको अन्नपूर्ण दक्षिण र हिउँचुली । तस्वीरः अनुप पौडेल/शिलापत्रगाउँमा मुखियाको एकखाले दमन नै थियो । २ वर्षअघि लान्द्रुकका अन्तिम मुखिया प्रतापको निधन भयो । तर, लान्द्रुकले उनलाई बिर्सेको छैन । हरेक वर्ष हुने फेस्टिबल उनकै तस्वीर कार्यक्रम स्थलअघि राखेर सुरु गरिन्छ । स्थानीयका अनुसार उक्त भीर मुखिया प्रतापबहादुरले लिनुअघि उनकै काका रक्षाबहादुरले चलाउँथे । रक्षाबहादुरले पर्वत देउपुरतिरका मुखियालाई बेच्न खोजेका थिए । तर, प्रतापले ६ सय रुपैयाँ दिएर काकाबाट भीर किनेको बताइन्छ ।
कोटेसाङ महभीरमा मह निकाल्न कहिलेबाट सुरु भयो यकीन छैन । १९औँ शताब्दीदेखि उक्त भीरको मह काढ्न थालिएको किंवदन्ती छ । दुई वर्षदेखि गाउँलेले महोत्सव नै आयोजना गरेर उक्त भीरको मह निकाल्न थालेका छन् । गत २७ र २८ मंसिरमा यो वर्षको दोस्रो सिजनको मह निकालिएको छ । भीर मह जेठ र मंसिर गरेर दुईपटक निकालिन्छ । मंसिरमा मह निकाल्दा लान्द्रुकबासी त्यसलाई उत्सव नै बनाइरहेका छन् ।
मह बेचेर आम्दानी भए पैसा कोषमा राखिन्छ । त्यसबाट आवश्यकताअनुसार गाउँकै गोरेटो बाटो, पाटीपौवा र कसैलाई दुःख पर्दा सहयोग गर्छन् । आजकल मह उत्पादन घटेको छ । अगुवा पौडेललाई दुई सय लिटरसम्म मह उत्पादन भएको सम्झना छ । पछिल्ला वर्षमा उत्पादन घटेपछि आफूहरूले एक सय १० वटा पैयुँको विरुवा रोपेको महोत्सव आयोजक समिति अध्यक्ष गिरिधारी पौडेलले बताए । ‘पैयुँको फूलबाट मह उत्पादन बढी हुन्छ । टाढाटाढा गएर फूलबाट रस ल्याएर राख्छन्,’ उनले भने, ‘यहीँ नजिकै भयो भने मौरीलाई सहज हुन्छ, उत्पादन पनि बढी हुन्छ ।’
भीर मौरीको मह प्रतिलिटर ३ हजार रुपैयाँ पर्छ । जोखिम बढी हुने र त्यसलाई निकाल्दा खर्च बढी हुने भएकाले महको मूल्य महँगो पर्छ । लान्द्रुकको महभीरमा हरेक वर्ष ज्यान जोखिममा राखेर ९ देखि ११ जना स्थानीयको टोलीले मह सिकार गर्दै आएको छ ।
प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस १, २०७९ १४:१५
