‘यी आइमाई त बिग्रे-बिग्रे, यिनेरुले गाउँसमेत भसक्कै पार्ने भए !’
९ वर्षअघि काभ्रे पनौतीका केही महिला मिलेर ‘होमस्टे’ चलाउन थालेको कुरा कतिपय गाउँलेलाई पचेन । विदेशी पर्यटक सिधै घरमा, अझ भान्छामा पसेर, सँगै बसेर खाने र सुत्ने कुरा यो पुरानो शहरमा बस्ने धेरै मान्छेका लागि अनौठो मात्र थिएन, अपाच्य पनि थियो । महिलालाई हेर्ने सामाजिक नजर पनि उस्तो उदार कहाँ थियो र !
तर केही गर्छौं भनेर निस्केका महिला किन रोकिन्थे, उनीहरू अघि बढे । आफ्नो भान्छामा विदेशी पर्यटकका लागि केही टोकरी चामल थप्दै गए ।
केही पछि...!
‘आss अङ्ग्रेजी-सङ्ग्रेजी बोल्न आउँदैन, विदेशी पर्यटक आउँदा ट्वाल्ल परिन्छ, के होमस्टे चलाउनु र खै !’
गाउँलेका गनगन पचाए पनि कतिपय महिला सदस्य अब आफ्नो कमजोरीलाई लिएर दिक्दारीको सुस्केरा हाल्न थाले । हुन पनि विगतमा विभेदको सिकार बन्नुपर्दाको परिणामले उनीहरूलाई पाइला-पाइलामा अवरोध गरिरहेको थियो । जस्तो कि छोरी भएकै कारण स्कुल जान नपाएको परिणाम उनीहरूसँग अङ्ग्रेजी भाषाको ज्ञान अलिकति पनि थिएन । अब विदेशी पर्यटकका कुरै नबुझेपछि कसरी संवाद गर्नु, उनीहरूले सोधेको प्रश्न कसरी बुझ्नु, के उत्तर दिनु इत्यादि । सामाजिक विभेदको परिणामले निम्त्याएका यस्ता थुप्रै अवरोध उनीहरूका अगाडि थिए ।
‘महिलाहरूले चलाएको नेपालकै पहिलो’ कम्युनिटी होमस्टेकी अध्यक्ष शिला अमात्य मैनाली सुरुमा यस्ता थुप्रै चुनौतीको सामना गर्नुपरेको सम्झिन्छिन् । 'दिदीबहिनीहरूलाई अङ्ग्रेजी बोल्न नआउने, विदेशी पाहुना आउँदा लुक्नुहुन्थ्यो,' होमस्टेकी सुरुवातकर्ता अमात्य सुनाउँछिन्, 'यसरी लुकेर कहाँ सफल भइन्छ भनेर म सम्झाउँथेँ ।'
अन्ततः महिलाहरूकाे प्रयास सफल भयो । तर, यसको फाइदा उनीहरूले मात्र नभएर पूरै पनौतीले लिइरहेको छ । २०७१ सालमा स्थापित पनौती कम्युनिटी होमस्टेमा अहिले १७ घरका १७ महिला आबद्ध छन् । उनीहरूले आ-आफ्नो घरमा होमस्टे चलाइरहेका छन् । आफूहरूलाई काठमाडौंस्थित रोयल माउन्टेन ट्राभलले पर्यटक पठाएर विशेष सहयोग गरिरहेको शिला बताउँछिन् ।
आम्दानीका हिसाबले उनीहरू आज आत्मनिर्भर मात्र भएका छैनन्, परिवारको खर्च र छोराछोरीको शिक्षादीक्षामा श्रीमान्को आस गर्नुपर्ने बाध्यताबाट मुक्त पनि भएका छन् । होमस्टेकै कारण पनौतीको रहनसहन, संस्कृति र मौलिक खानाको राम्रो प्रवर्द्धन भएको शिलाका पति अशाेक बताउँछन् । पनौती पुग्नेहरूका लागि अशोकले हाइकिङ पनि गराउँछन् । उनले चाँडै पनौतीबाट धुलिखेलसम्मको हाइकिङ उद्घाटन गर्ने योजना पनि सुनाए ।
प्रयास गरेर सफल भइन्छ भनेझैँ विगतमा अङ्ग्रेजी बोल्न नआएर पर्यटक आउनासाथ लुक्ने महिलाहरू आज विदेशीसँग फरर कुरा गर्छन् । यति मात्र कहाँ हो र, उनीहरूका छोराछोरीसमेत विदेशीसँग मजाले संवाद गर्ने भएका छन् । शिलाका अनुसार उमेर पुगेका केटाकेटीले घर बसीबसी रोजगारी पनि पाएका छन् । भन्छिन्, ‘पर्यटकलाई हामी नेपाली (नेवारी) खाना बनाउन सिकाउँछौँ । त्यही खुवाउँछौँ । साइट सिन हेर्न हाम्रा केटाकेटीले लैजान्छन् ।’
उनका अनुसार पनौती पुग्ने पर्यटकले थोरै समयभित्र तीनवटा समुदायको रहनसहन देख्न पाउँछन् । सुरुमा तामाङ जाति, त्यसपछि क्षेत्रीबाहुन अनि नेवार समुदायको कला, संस्कृति, जीवनशैली नियाल्न पाउँछन् ।
शिलालाई श्रेय
१२/१३ वर्षअघि पनौतीमा सबैभन्दा पहिला होमस्टे सञ्चालन गर्ने महिला शिला अमात्य नै थिइन् । उनका श्रीमान् अशोक काठमाडौंस्थित रोयल माउन्टेन ट्राभलका टुर लिडर छन् । विदेशी पर्यटकहरू अशोकसँग पनौती आइरहन्थे । तर, खान र बस्नका लागि उनीहरू हाेटेल खाेज्दै बनेपा, धुलिखेलतिर दाैडनुपर्थ्याे । यो कुरा देखेर शिलालाई लाग्यो, ‘हाम्रै घरमा उनीहरूलाई किन नराख्ने ? उनीहरूलाई पनि नौलो अनुभव हुन्छ । साँझमा होटल खोज्दै हिँड्नुपर्दैन । हामीलाई पनि रमाइलो र फाइदामूलक नै हुन्छ ।’
उनले पर्यटकलाई आफ्नै घरमा खाना पकाएर खुवाउन थालिन् । अशोकले घरमै सुत्ने व्यवस्था मिलाए । यसरी नजानिँदाे पाराले शिलाले पनौतीमा होमस्टेको सुरुवात गरिन् । भन्छिन्, ‘पर्यटक बढ्दै गए, थप होमस्टेको आवश्यकता पनि बढ्दै गयो ।’
त्यसपछि शिलाले नै स्थानीय महिलाहरूलाई होमस्टे चलाउन प्रोत्साहित गरिन् ।
आफ्नै भन्छामा पर्यटकलाई खुवाउने ? घरमै सुताउने ? सुरुमा पनौतीका महिलाहरूलाई यो कुरा अस्वाभाविक लाग्यो । तर, शिलाले सबै कुरा बुझाइन् । जब उनीहरू यसका लागि तयार भए, तब जन्मियो कम्युनिटी होमस्टे पनौती ।
सजिलाे थिएन
यो सांस्कृतिक शहरमा पारम्पारिक कामभन्दा फरक, त्यो पनि महिलाको अगुवाइमा कुनै कामकाे सुरुवात गर्न कम कठिन थिएन । ‘त्यसमाथि म पनौती बाहिर चितवनकी, मैनालीकी छोरी,' शिला सम्झिन्छिन्, ‘नेवारबहुल पनौतीमा आएर होमस्टे चलाउने कुरा साह्रै अप्ठेराे थियाे ।’ शिलाले पनौतीका अशोक अमात्यसँग अन्तरजातीय विवाह गरेकी थिइन् । लामो समय पर्यटककाे संगत गरेका अशाेक महिलालाई लिएर निकै उदार थिए । यसले शिलामा हिम्मत भरिदियो ।
भनिन्छ, परिवर्तनको सुरुवात आफैँबाट गर्नुपर्छ । शिलाले पनि त्यसै गरिन्, पहिलोपल्ट होमस्टेको सुरुवात गरेर ।
आज कम्युनिटी होमस्टेमा १७ जना महिला छन् । उनीहरूले कुशादेवी रोडछेउमै कार्यालय पनि खडा गरिसकेका छन् । विदेशी पर्यटक पनौती छिर्नासाथ उनीहरू माला र चन्दन टीका लगाएर स्वागत गर्छन् । त्यसपछि स्थानीय लोकसांस्कृतिक नृत्य र प्रतिभाहरू प्रदर्शन गर्छन् । पर्यटकलाई पनि नचाउँछन् । त्यसपछि आ-आफ्नो घर लगेर भान्छामा खाना पकाउन सिकाउँछन् । सँगै बसेर खान्छन् । पनाैती उपत्यका घुमाउँछन् । आफ्नो दैनिक जीवनको, परिवारकाे एक हिस्सा बनाउँछन् ।
कम्युनिटी होमस्टेकी सदस्य बिनु अमात्य भन्छिन्, ‘घरभित्रै सीमित भएर केही थाहा नपाइने रहेछ । केही गर्न त बाहिर निस्कनै पर्ने रहेछ । आत्मबल बढ्दोरहेछ । होमस्टे चलाउन थालेपछि हामी बोल्न जानेका छौँ, आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर पनि भएका छौँ ।’
काठमाडौंबाट ३२ किलोमिटर दक्षिणपूर्वमा पर्ने पनाैतीकाे कम्युनिटी होमस्टेमा १ सयमा ९८ जना विदेशी पर्यटक पुग्ने गरेका छन् । आगामी दिनमा आन्तरिक पर्यटकलाई पनि आकर्षित गर्ने उनीहरूको योजना छ ।
हिजो आइमाई बिग्रे भन्ने गाउँलेहरू आज महिलाहरूको उदाहरणीय काम देखेर दङ्ग छन् । महिलाहरू आफैँ पनि थप हौसिएका छन् । मनदेखि नै चाहेर थाल्ने हो भने कठिनभन्दा कठिन काम पनि सफल पार्न सकिन्छ भन्ने उदाहरण अहिले उनीहरू बनेका छन् । जे होस्, १७ घरका यी महिला सँगै छन् र अब उनीहरूको एउटै उद्देश्य छ- महिला सशक्तीकरण ।
भिडियाेः सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र
प्रकाशित मिति: शनिबार, पुस ३०, २०७९ ०७:३०
