पहिला कवि मात्र थिए रमेश क्षितिज । अहिले प्रशासक पनि हुन् । उनी सिन्धुपाल्चोकको प्रमुख जिल्ला अधिकारीको जिम्मेवारीमा छन् । पूरै जिल्लाको जिम्मा काँधमा बोकेर पनि लेख्ने र पढ्ने सिलसिलालाई रोकिन दिएका छैनन् उनले । २०५६ सालमा शाखा अधिकृत भएर सरकारी सेवा सुरु गरेका उनले सिन्धुपाल्चोक आउनुअघि पाल्पा, सुर्खेत र सिन्धुलीको सीडीओ बनेर काम गरिसकेका छन् । सरकारी सेवामा लाग्नुभन्दा अगाडिदेखि नै कविता लेख्ने उनले काव्यिक यात्रालाई पनि बिराम लाग्नबाट जोगाइराखेका छन् ।
'केवल लेख्नु र स्वतन्त्र भएर लेख्नुमा फरक छ । जवाफ दिने निकायमा रहँदा हिजो स्वतन्त्र हुँदाजसरी ठोकेर लेख्न सकिँदो रहेछ त ?'
उनले झट्टै जवाफ फर्काए, 'मलाई त त्यस्तो सकस महसुस भएको छैन । किनकि मेरा अक्सर सिर्जना, विचार-दर्शनकेन्द्रित हुन्छन् ।'
असल कविताहरू पनि मन्त्र हुन् र मन्त्र पनि कविता हुन् भन्ने विचार राख्ने क्षितिज काव्यिक भाषामा प्रेम-अध्यात्म-दर्शन-इतिहास-संस्कृतिलाई मौलिक बिम्बमा प्रस्तुत गर्छन् । उनका कवितामा कलात्मक, बिम्बात्मक र प्रतिकात्मक शैलीको प्रयोग गरेको पाइन्छ ।
गत वर्ष मात्रै रमेश क्षितिजले कवितासंग्रह 'पर्वतपर्वतमा बटुवा घाम' ल्याएका थिए । ‘अर्को साँझ पर्खेर साँझमा' (कवितासंग्रह २०५७), ‘आफैँ आफ्नो साथी भएँ’ (गीति कवितासंग्रह २०६३), ‘घर फर्किरहेको मानिस’ (कवितासंग्रह २०६९), ‘क्षितिज’ (गीति एल्बम २०६८) र ‘पर्वतपर्वतमा बटुवा घाम’ (कवितासंग्रह २०७९) रमेश क्षितिजका प्रकाशित कृति हुन् ।
२०२५ सालमा सल्यानमा जन्मेर दाङमा हुर्केका यी कवि सानैदेखि कथा, कविता र इतिहासमा रुचि राख्थे । २०४२ सालतिर काठमाडौं आएपछि त्यस बेलाका पत्रिकामा उनका कविताहरू छापिन्थे । उनका कविताले बस्ने घर (पुस्तक) पाएको चाहिँ २०५७ सालदेखि हो । गीतकारसमेत भनेर चिनिने उनी अब कथाकार पनि बन्दै छन् । प्रस्तुत छ, कथासंग्रहको तयारीमा जुटेका क्षितिजसँग गरिएको कुराकानी:
०००
तपाईंको पहिलो परिचय हो कवि, नयाँ परिचय प्रशासक । दुई परिचयमध्ये पहिलोमा तपाईं स्वतन्त्र हुनुहुन्छ, प्रश्न गर्न सक्नुहुन्छ । तर, दोस्रोमा तपाईं जवाफ दिनुपर्ने ठाउँमा हुनुहुन्छ । कत्तिको मुस्किल परेको छ, पहिलाजसरी कविता लेख्न ?
समयको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्ने कुराले मात्रै थोरै अप्ठेरो परेको छ । मानिसको स्वतन्त्रता, स्वाधीनता, न्याय, खुसीका लागि लेख्ने कुरा जुनसुकै जिम्मेवारीमा भए पनि यिनै सन्दर्भहरू हुन् अनि हामी कुनै जिम्मेवारीमा बसेर सेवा गर्छौं भने यसको लक्ष्य पनि मानिसहरूलाई खुसी बनाउने नै हो । त्यसैले मेरो जिम्मेवारीका कारणले लेखनीमा खासै ठूलो बाधा परेको छजस्तो मलाई लाग्दैन । जिम्मेवारीका कारणले अलि व्यस्त भइरहनुपर्ने भएकाले लेख्नका लागि समय पर्याप्त नहुने कुराचाहिँ सत्य हो । त्यसैले पनि कहिलेकाहीँ म यो जिम्मेवारीभन्दा बाहिर थिएँ भने बढी लेख्थेँ हुँला भन्ने लाग्छ ।
भनेपछि कवि मात्र हुँदाको स्वतन्त्रतालाई ‘मिस’ गर्नुहुन्छ ?
मिस गर्छु । अहिले १० वर्षको अन्तरालमा मेरो पुस्तक प्रकाशित हुन्छ । म स्वतन्त्र हुन्थेँ भने सम्भवतः यो अवधि कम हुन्थ्यो । मलाई मन पर्ने कथा, उपन्यास विधामा पनि कृतिहरू तयार गर्न पो सक्थेँ कि ! मलाई यस्तो अनुभूति हुन्छ ।
सार्वजनिक जिम्मेवारीमा रहेका बेला कविता लेख्न समय व्यवस्थापन मात्रै चुनौती हो भन्नुभयो तर पदमा रहँदा पहिलाजसरी सत्ताविरुद्ध ठोकेर लेख्न सकिन्छ ?
कवितालाई म अलि बढी कलात्मक बनाउन चाहने मान्छे हुँ । बिम्ब र प्रतीकहरूको प्रयोग गर्छु । ‘अर्को साँझ पर्खेर साँझ’ म सरकारी सेवामा जोडिनुभन्दा अगाडि नै प्रकाशित भएको कवितासंग्रह हो । त्यो पनि मैले कलात्मक हिसाबले नै लेखेको छु । जुन जिम्मेवारीमा रहे पनि मेरा कविताहरूले समाजसँग सम्पर्क र अन्तर्क्रिया गर्छन् । विद्रोह र चेतना विस्तारको कुरा गर्छन् । त्यसैले म यो जिम्मेवारीमा छु, मैले यो लेख्न हुँदैन भन्ने मलाई लाग्दैन । कलात्मक प्रस्तुतीकरण गर्ने मेरो प्रयत्न भएकाले कविता लेख्न मलाई त्यस्तो कठिन भएको छैन ।
त्यसो भए तपाईंका अक्सर कविता यथार्थभन्दा ज्यादा दार्शनिक किन छन् ?
त्यस्तोचाहिँ होइन । मलाई अलि गम्भीर, कलात्मक, आदर्श, विचार र दर्शन भएको साहित्य बढी मन पर्छ । म यस्तै खालका पुस्तक बढी पढ्छु । लेख्दा पनि यस्तै लेख्न चाहन्छु । म कस्तो लेख्न चाहन्छु भने, कुनै पाठकले मेरो पुस्तक आफूसँग राखेपछि एक खालको ऊर्जा पैदा गरोस्, अन्तस्करणमा उत्प्रेरणा देओस्, सकारात्मक बाटोमा लाग्न, सानै सही जीवनलाई बुझ्न सहयोग गरोस् । म जिम्मेवारीमा भएका कारणले होइन कि, मेरो रुचि नै दर्शन, विचार, अध्यात्म भएकाले मेरा सिर्जनाहरूमा तपाईंले दर्शन र विचार बढी पाउनुहुन्छ ।
बिनाकुनै सार्वजनिक जिम्मेवारीको कवि भएर लेख्नु र एउटा जिल्लाभरको दायित्व काँधमा लिएर लेख्नुमा केही फरक छैन ?
कहिलेकाहीँ हामी एउटै धार र एउटै दृष्टिकोणबाट बगिरहेका हुन सक्छौँ । जस्तो कि, बिहान उठेर तपाईं एउटै अफिसमा जानुहुन्छ, एउटै काम गर्नुहुन्छ, घर फर्किनुहुन्छ, एकै खालका व्यक्तिहरू मात्र भेट्नुहुन्छ भने तपाईंको दायरा पनि त्यही खालको हुन्छ । तर, तपाईं विभिन्न भूगोलमा पुग्नुहुन्छ, फरक-फरक मानिसहरू भेट्नुहुन्छ, देशको सिमाना नाघेर टाढा-टाढा जानुहुन्छ, संसारका विभिन्न खालका मान्छेलाई भेट्नुहुन्छ भने तपाईंको दृष्टिकोणमा पनि परिवर्तन आउँछ । यो फराकिलो बन्छ ।
म जिम्मेवारीमा रहेका कारणले नेपालका दूरदराजमा बस्ने अवसर पाएँ । हजारौँ मानिसको कथा सुन्ने, अन्तर्क्रिया गर्ने माैका पाएँ । मानिसका दुःखहरूलाई मैले नजिकबाट नियालेँ । उहाँहरूका कथा बुझेँ । यसले मलाई लेख्नका लागि अझै सघायो भन्ने लाग्छ । मैले विभिन्न देशको भ्रमणका क्रममा त्यहाँका मानिसहरूसँग अन्तर्क्रिया गर्ने, त्यहाँको समाज बुझ्ने अवसर पाएँ, यसले मलाई लेख्ने कुरामा मद्दत नै गर्यो । लेख्ने कुराहरू मैले प्रशस्त पाएँ ।
अनि पुस्तक पढ्नचाहिँ कत्तिको फुर्सद मिल्छ त ?
आफ्नो लेखनलाई पनि गतिशील बनाइराख्नका लागि म पढ्छु । पहिले अलिक बढी पढ्थेँ, अहिले अलि व्यस्त हुने भएकाले सेलेक्टेड पुस्तक मात्र पढ्छु । तर, पढाइचाहिँ निरन्तर नै छ । पुस्तक पढ्नु, यात्रा गर्नु र मानिसहरूसँग अन्तर्क्रिया गर्नु एउटा लेखकका लागि अत्यावश्यक ऊर्जा हो भन्ने मलाई लाग्छ ।
सेलेक्टेड भन्नाले कस्ता पुस्तक पढ्नुहुन्छ ?
समय, परिस्थिति र आफ्नो उमेरअनुसार परिवर्तन हुँदै जाने रहेछ । पहिला म कविता, इतिहास, कथा, उपन्यास बढी पढ्थेँ भने अचेल आत्मकथा, आध्यात्मिक र इतिहाससम्बन्धी किताबहरू पढ्न रुचाउँछु ।
पछिल्लो समय परम्परागत शैलीलाई चुनौती दिँदै कविता लेखन र वाचन शैलीमा नयाँ पुस्ताले हस्तक्षेप गरेको देखिन्छ । यसलाई कसरी हेर्नुभएको छ ?
हरेक पुस्ताले आ-आफ्नो परिचय नयाँ तरिकाले ल्याउन जरुरी छ । एउटा लाइनमा गएर उभिनु र सयौँ पुस्तक आउँदा एउटै पनि मानिसहरूको स्मरणमा नरहनुको कुनै अर्थ छैन । आफ्नो परिचय, आफ्नो अनुहार खोज्दै जानु राम्रो र सुन्दर कुरा हो । अचेल जुन खालको नयाँ खोज, धारा र प्रयोग भइरहेको छ, यसले साहित्यलाई समृद्ध बनाउँछ ।
तपाईंको परिभाषामा कविता के हो, के होइन ?
कविताजस्तो अन्तस्करण र भावको कुरालाई कुनै एक परिभाषामा बाँध्न सजिलो छैन । व्यक्तिको लेखनका आफ्नो उद्देश्य हुन्छ । मेरो विचारमा कविता भनेको जीवनको खोजी हो । जीवनका तमाम प्रश्नहरूका उत्तरको तलास हो । क्षणिक मनोरञ्जनका लागि प्रयोग गर्ने साधन मान्दिनँ म कवितालाई । व्यक्ति र समाजलाई रुपान्तरण गर्नका लागि, जीवनका आत्मिक कुराहरूलाई समृद्ध बनाउनका लागि कविता एउटा साथीका रूपमा मुखरित हुनुपर्छ भन्ने लाग्छ । कविताले कहिलेकाहीँ मेन्टरको पनि काम गर्नुपर्छ । निराशाको समयमा कुनै कविताले तपाईंमा नयाँ ऊर्जा जगाइदेओस् । त्यसैले मेरा लागि कविता भनेको जीवनका तमाम प्रश्नहरूको खोजी हो ।
कुनै बेला तपाईं श्रवण मुकारुङ, रमेश केसी, विप्लक ढकालहरूसँग चियाकविता गर्नुहुन्थ्यो । याद गर्नुहुन्छ, ती दिन ?
त्यो बेला मैतिदेवीमा डेरा थियो । मैतिदेवी चोकमा भेटेर चियाँ पिउँदै घण्टौँ गफिन्थ्यौँ । म सरकारी सेवामा आउनुअगाडिको कुरा हो यो । मसहित खुमनारायण पौडेल, विप्लव ढकाल, श्रवण मुकारुङलगायत साथीहरूको जीवनको उद्देश्य नै साहित्यकार बन्नु, गीतकार बन्नु र लेखक बन्नु थियो । समयले जन्माएको सपना थियो त्यो । बिहानदेखि बेलुकासम्म चिया पसलमा बसेर कला, साहित्य अनि पुस्तकका कुरा गर्थ्यौं । गीतहरू रेकर्ड गर्न रेडियोमा जान्थ्यौँ । आफ्ना रचनाहरू बोकेर सञ्चारमाध्यममा धाउँथ्याैँ, देखाउँथ्यौँ र छाप्न भन्थ्यौँ । कवि बन्ने आफूभित्रको सपना हुर्काइरहेको बेला थियो । कहिलेकाहीँ कुनै यात्रामा निस्कन्थ्यौँ । दुई/तीन दिनसम्म सँगै हुन्थ्यौँ । एकअर्कालाई आफ्ना रचना सुनाउँथ्यौँ । ती दिनलाई सम्झिँदा रमाइलो लाग्छ ।
तपाईं त गीतकार पनि हुनुहुन्छ । केही महिनाअघि मात्रै कवितासंग्रह ल्याउनुभएको छ । साहित्य र पाठकहरूलाई अब के दिँदै हुनुहुन्छ त ?
लेख्ने व्यक्तिले म यही विधामा मात्रै लेख्छु भन्ने मान्यताबाट बाहिर निस्कनुपर्छ भन्ने म ठान्छु । अहिले त एउटा व्यक्तिले धेरै चीजहरू गरिभ्याउनुपर्ने समय हो । आफूले राम्रो लेख्न सक्दा जुनसुकै विधामा पनि लेख्न सकिन्छ । म पहिला गीत, कविता र कथाहरू बढी लेख्थेँ । व्यस्तताका कारणले कविताबाहेक अन्य विधाको लेखनी लामो समययता अवरुद्ध भएको अवस्था थियो । अहिले म कथासंग्रहको पाण्डुलिपि तयार गर्दै छु । अब एक/दुईवटा नयाँ कथा लेखेपछि त्यो पूर्ण हुनेछ । अर्को वर्ष कथासंग्रह ल्याउने मेरो योजना छ ।
हेर्नुहाेस् भिडियाेः
प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ ६, २०८० ०९:२४
