२०४७ सालतिरको कुरा हो । सरस्वती ज्ञवाली १४ दिनकी सुत्केरी थिइन् । गाउँको विद्यालयमा पढाउँथिन् । राजनीतिमा लागेका श्रीमान् प्रदीप ज्ञवाली भूमिगत थिए । घरको जिम्मेवारी सरस्वतीकै काँधमा थियो । दसैँ नजिकिँदै थियो । तर, निजी स्रोतबाट शिक्षक नियुक्त भएकी उनले १० महिनादेखि तलब पाएकी थिइनन् । अर्कोतिर स्कुलको भौतिक संरचना उस्तै अभावग्रस्त थियो । तीनवटा कक्षाका विद्यार्थीलाई चौरमा राखेर पढाउनुपर्थ्यो । सरस्वतीले बारम्बार आफ्नो र विद्यार्थीको समस्या समाधान गरिदिन विद्यालय व्यवस्थापन समितिलाई आग्रह गरिन् ।
शिक्षण पेसा नै उनको रोजीरोटी थियो । अझ भनौँ, सबथोक थियो । १० महिनादेखि तलब नआउँदा समस्या पहाडजत्रै भइसकेको थियो । भन्दाभन्दा नलागेपछि एक दिन उनी सांकेतिक विरोधस्वरूप लालटिन बालेर विद्यालयमा उभिइन् ।
त्यसपछि के भयो ? विस्तृतमा थाहा पाउन सरस्वती ज्ञवालीको आत्मकथा ‘लालटिनको उज्यालोमा' नै पढ्नुपर्छ । संक्षिप्तमा भन्दा उनको विरोधले काम गर्यो । केही समयपछि विद्यालयमा अन्य तीन शिक्षिका नियुक्त गरियो । विद्यालयको भौतिक संरचना व्यवस्थापन पनि भयो । उनले तलब पनि पाइन् । यो घटना बिम्बका रूपमा उनको आत्मकथाको शीर्षक बन्न पुग्यो, ‘लालटिनको उज्यालो’ ।
पुस्तकमा सरस्वतीका यस्ता थुप्रै भोगाइ पढ्न पाइन्छ । पञ्चायतकालमा भूमिगत हुँदाको भोगाइ र पार्टीका लागि गरेको योगदानबारे उनको पुस्तकमा खास चर्चा गरिएको छ ।
पाल्पा मदनपोखरामा जन्मेकी उनले २०४२ सालदेखि केही वर्ष शिक्षण गरेकी थिइन् । उनीसँग राजनीति गरेको अनुभव पनि छ । वामपन्थी आन्दोलनमा लागेर भूमिगत रहेकै बेला २०४१ सालमा उनको विवाह प्रदीप ज्ञवालीसँग भएको थियो । हाल एमाले उपमहासचिव रहेका प्रदीप साहित्यकार पनि हुन् । उनको साहित्यिक नाम ‘शीतबिन्दु’ हो
जब कविता चोरियो
२०५२/५३ सालबाटै सरस्वतीले कविता लेख्न थालेकी हुन् । बुटवलका स्थानीय अखबारमा उनका कविता छापिन्थे । एकपल्टकाे घटनाः लुम्बिनी पत्रिकालाई कविता दिन उनले ठिक्क पारेकी थिइन् । कतै सार्वजनिक स्थानमा उनले कविता आफ्नो ब्यागभित्र हालेको वरिपरिका केही व्यक्तिले देखेका रहेछन् । कविता लिन पत्रिकाका प्रतिनिधि आउँदै थिए । आइपुग्नुभन्दा एकैछिनअगाडि सरस्वती शौचालय गएको मौका छोपी कसैले उनको कविता चोरिदियो । तर, यसमा आफूलाई दुःख नलागेको उनी बताउँछिन् । भन्छिन्, 'मेरो कवितामा केही पक्कै छ, र त चोरी भयो भनेर झन् गर्व महसुस भयो ।'
त्यसपछि उनले कविता लेखनलाई थप सक्रियतापूर्वक निरन्तरता दिइन् ।
मस्तिष्क पक्षाघात भएकी छोरी क्षितिजको रेखदेखमा केन्द्रित हुनुपर्ने भएकाले बीचमा उनको लेखन रोकियो । ७/८ वर्षयता फेरि उनी लेखिरहेकी छन् । कवितासङ्ग्रह ‘स्वाभिमान’ उनको प्रकाशित अर्को कृति हो । अब उनी अपाङ्गतासम्बन्धी नयाँ पुस्तक निकाल्ने तयारीमा छिन् ।
सरस्वतीका सिर्जनामा यथार्थवादी चिन्तन पोखिएको हुन्छ । आफ्ना भोगाइ, भावना, प्रतिक्रियालाई उनले कवितामा उन्ने गरेकी छन् । राजनीति गरेको अनुभवसमेत भएकाले उनका कवितामा वैचारिक तर्कहरू पनि भेटिन्छन् । पञ्चायतकालमा प्रहरीको कुटपिटबाट जोगिन भाग्दा लडेर पेटभित्रकी छोरी क्षितिजलाई असर परेको थियो । यिनै छोरीको हेरचाहका लागि उनले राजनीति, शिक्षण छोडेकी थिइन् । पूर्णतः गृहणीका रूपमा घर बस्दा उनले कथा, आत्मकथा, कविताका थुप्रै पुस्तक पढिन् । आफूसँग पनि त्यस्ता भोगाइ रहेकाले लेख्नुपर्छ भन्ने लाग्यो उनलाई । त्यसैले लेख्न थालिन् । उनी अक्सर भन्ने गर्छिन्, 'भान्सामा दालभात उम्लिँदा मभित्र कथा, कविता उम्लिन थाल्यो ।'
छोरीको जिन्दगी नै प्रभावित हुने पञ्चायतकालको त्यो कहालीलाग्दो घटना सम्झेर सरस्वतीले कविता लेखेकी छन्:
'आयौ गर्भमा जब तिमी
कति उत्साहित थियौँ हामी
सन्तानसुखको कल्पना गर्दै
सुन्दर, स्वस्थ मुटुमा प्राण भर्दै
एउटा सपना देख्दै थियौँ
जब पेटमा खेल्दै थियौ तिमी
तिम्रै भविष्यको कल्पना गर्दै
आफैँभित्र हराउँथ्यौँ हामी
पेटका तिम्रा प्रत्येक चालले
हाम्रो जीवनमा नयाँ ऊर्जा भरेझैँ लाग्थ्यो
जब खुसीले लात्ती हान्दै थियौ तिमी
एक दिन पेटभित्रै रमाउँदै गरेका बेला
नियतिले कसरी खेलेछ खेल
दिन ढल्किँदै गरेका बेला
लाग्छ, हाम्रो सपनाको फूलबारीमा
कसैले डढेलो झोसिदिएको छ
कुनै गल्ती त थिएन हाम्रो
तर बिनागल्तीको सजाय दिँदै
हाम्रो खुसी कसैले खोसिदिएको छ ।'
श्रीमान् प्रदीप जति शालीन र सरल लाग्छन्, उनीजस्तै छिन् सरस्वती पनि । छोराछोरी हुर्किएकाले अचेल उनी लेखनमा अलि बढी समय निकाल्न थालेकी छन् । र, साहित्य जगत्लाई एकपछि अर्को कृति सुम्पिरहेकी छन् । स्रष्टालाई सात प्रश्न शृङ्खलाअन्तर्गत उनै स्रष्टा सरस्वतीसँग हामीले कुराकानी गरेका छौँ, जसम एक प्रश्न छ- श्रीमान् ज्ञवालीको राजनीति मनपर्छ कि साहित्य ?
१. दसैँ आउँदा बालापनको कुन पललाई बढी ‘मिस’ गर्नुहुन्छ ?
म सानैदेखि मामाघरमा बसेर हुर्किएँ । दसैँ भनेको बालापनकै रमाइलो हुन्छ । ५/६ वर्षकी थिएँ हाेला, दसैँमा मावली हजुरबा, हजुरआमा र मामामाइजूहरूले दिएको दक्षिणा, त्यतिबेलाका खुद्रा पैसा र तामाका ढ्याकहरू गोजीभरि बनाएर हिँडिरहेकी थिएँ । पैसाले गोजी लचक्क लच्केको थियो । ठूलीआमाले भन्नुभयो, 'नानी, त्यो पैसा लगेर बारीमा रोपिदेऊ त, धेरै फल्छ । म पनि दङ्ग परेर सानोसानो खाल्टो खनेर पैसा रोपिदिएँ । तर रोपेको ठाउँमा मैले कुनै चिह्न राखिनँ । पैसा त किन फल्थ्यो र आखिर, त्यसरी जम्मा भएको पैसा सबै हरायो ।'
आज पनि यो कुरा सम्झिँदा आफैँलाई हाँसो लाग्छ । त्यही रमाइलो बालापन र ती आफन्तीहरू याद गरिरहन्छु । अहिलेको पुस्तामा दसैँको त्यस्तो रमाइलोपन भेटिन्न ।
२. तपाईंले दसैँका खराब पक्ष सुधार्ने प्राधिकार पाउनुभयो भने यसका कुन–कुन पक्ष खारेज गर्नुहुन्छ वा सुधार्नुहुन्छ ?
चाडपर्वजस्ता संस्कृतिहरूबारे मान्छेका आ–आफ्नै आस्था र विश्वास हुन्छन् । कसैको पनि आस्थामा नकारात्मक टिप्पणी गर्नु उचित लाग्दैन । यति हुँदाहुँदै पनि के भन्न चाहन्छु भने दसैँ ठूलाबडाहरूबाट आशीर्वाद लिने, उहाँहरूप्रति सम्मान व्यक्त गर्ने र आफन्तहरूसँग पुनर्मिलन हुने अवसर हो चाड । यसलाई तडकभडक, प्रदर्शनी, दक्षिणा, उपहार तथा खानपिनमा नाप्ने प्रवृत्ति कम भए हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ ।
३. श्रीमान्को कुन परिचय तपाईंलाई बढी मनपर्छ, राजनीतिज्ञ प्रदीप ज्ञवाली कि वा साहित्यकार शीतबिन्दु ?
दुवैको आ–आफ्नो ठाउँमा महत्त्व छ । राजनीतिबाट साहित्यले मार्गदर्शन लिइरहेको हुन्छ भने साहित्यबाट राजनीतिले प्रेरणा । यति हुँदाहुँदै पनि उहाँको लेखन बढी प्रभावकारी लाग्छ ।
४. श्रीमान् ज्ञवालीसित साहित्यको कुरा कत्तिको हुन्छ ? ती कस्ता विषयमा हुन्छन् ?
साहित्यका बारेमा मैले धेरै प्रश्न सोध्छु । पुस्तकका बारेमा पनि हामीबीच प्रशस्त छलफल हुन्छ । कतिपय पुस्तक आफैँ पहिले पढेर उहाँलाई पढ्न सिफारिस गर्छु । कतिपय पुस्तक पढिसकेपछि प्रतिक्रिया दिन्छु, त्यस विषयमा हामीबीच कुराकानी हुन्छ । कतिपय पुस्तकहरू पढेर मैले उहाँसँग यस पुस्तकले मदन पुरस्कार पाउँछ होला भनेर अनुमान गरेको र ती अनुमानहरू सही ठहरिएका अनुभव पनि छन् ।
५. तपाईंलाई लेख्नमा केले उत्प्रेरित गर्यो ? कहिलेदेखि लेख्न थाल्नुभयो ?
२०५०/५१ सालतिरबाट छिटफुट कविता र गीतहरू लेखेर बुटवलका स्थानीय पत्रिकाहरूमा प्रकाशन गर्न सुरु गरेकी हुँ । त्यसयता कहिले अलि छिटो र कहिले ढिलो लेख्ने गरेकी छु । एउटी महिला र घरको विशेष जिम्मेवारीमा भएको हुनाले अरुलाई जस्तो नियमित रूपमा लेखिरहने समय निकाल्न मलाई गाह्रो छ ।
पुस्तकको टुङ्ग्याउने बेला सबैभन्दा कठिन हुँदोरहेछ । पुस्तक अन्त्यतिर पुग्दा एकातिर यसलाई कसरी उपयुक्त ढङ्गले निष्कर्षमा पुर्याउने भन्ने चिन्ता, अर्कोतिर यो पुस्तक पाठकको नजरमा कस्तो होला, उनीहरूको प्रतिक्रिया कस्तो आऊला भन्ने चिन्ताले सताउँदो रहेछ ।
हुन त यसमा पनि लेखकका आ–आफ्नै अनुभव होलान् । कहिलेकाहीँ भान्सामा खाना बनाइरहँदा, अन्य काम गरिरहँदा मनमा केही कुरा फुरिरहेको हुन्छ । तर, त्यही बेला लेख्ने मौका पाइँदैन । भेट्ने मान्छेहरूको पनि त्यही बेला भिड हुन्छ । पछि जब अलिकति फुर्सद भएर लेख्न बस्यो, ती सबै विषय सम्झनाबाट हराइसकेका हुन्छन् । त्यतिबेला साह्रै मूल्यवान् वस्तु हराएको अनुभव हुन्छ, पछुतो लाग्छ ।
६. तपाईंलाई ‘लालटिनको उज्यालो’ पुस्तक लेख्न कति समय लाग्यो ? किताब लेख्न सबैभन्दा गाह्राे कुन बेला हुँदाे रहेछ ?
२०६४ सालबाट लेख्न सुरु गरेकी थिएँ । करिब ३ महिनामा १२ वटाजति उपशीर्षकसहित आधाउधी लेखेपछि त्यत्तिकै थन्किएको थियो । बाँकी आधा भने २०७४ मा करिब दुई महिनामा सकेँ । केही समययता रूपमा अपाङ्गतासम्बन्धमा एउटा किताब लेख्न सुरु गरेकी छु । तर थाहा छैन, यो कहिले र कुन रूपमा सकिन्छ ।
७. तपाईंलाई कुनै लेखक पहिला मन पर्दैन थियो तर अहिले मन पर्न थालेको छ ?
त्यस्तो त छैन । तर मन परेका लेखकका सबै रचना मन पर्छन् भन्ने हुँदो रहेनछ । कतिपय नाम चलेका लेखेका लेखकका पुस्तक किनेर पढ्दा निराश पनि भएकी छु । ठूलै पुरस्कारबाट पुरस्कृत र निकै चर्चित कतिपय किताब पनि मलाई खासै राम्रा लागेनन् । तर, कतिपय नपत्याइएका, चर्चामा नआएका लेखकका रचना सशक्त भएको पनि पाएकी छु । त्यसैले अचेल लेखकको नामभन्दा पनि उनको सिर्जनाका विषयवस्तु हेरेर पुस्तक पढ्ने गरेकी छु ।
प्रकाशित मिति: सोमबार, कात्तिक ६, २०८० ०८:२०
