२०७२ सालको विनाश सम्झाउने गरी गत शुक्रबार (१८ कात्तिक) राति ११ः४७ बजे जाजरकोटको रामीडाँडा इपिसेन्टर भएर ६ दशमलव ४ म्याग्निच्युडको भुइँचालो गयो । मस्त निन्द्रामा रहेको बेला एकाएक ढलेका संरचनामा च्यापिएर १ सय ५७ जनाको मृत्यु भइसकेको छ । डेढ सय घाइतेको उपचार चलिरहेको छ । भूकम्पले रुकुम पश्चिम र जाजरकोटमा केही गाउँका परम्परागत घरहरू ध्वस्त पारिदिएकाले जसोतसो बचेकाहरू पनि घरविहीन बनेका छन् ।
इतिहास पल्टाउने हो भने, योभन्दा ज्यादै भयानक भूकम्पहरू नेपालीले झेलेका छन् । पछिल्लो पुस्ताले देखेको सबैभन्दा विनाशकारी भूकम्प १२ वैशाख २०७२ को हो । त्योभन्दा अघिल्लो पुस्ता २०४५ सालको भूकम्प र त्योभन्दा पनि अघिको पुस्ता १९९० सालको महाभूकम्पका साक्षी थिए । तर, यति मात्रै होइन, नेपालको इतिहासमा दरबारभित्रका राजाको समेत ज्यान लिने खालका भूकम्पहरू गएका दस्तावेजहरूमा उल्लेख छ । कुनै भूकम्पले त काठमाडौं उपत्यकाको एकतिहाइ जनसंख्या सखाप पारेको थियो ।
गृह मन्त्रालयको विपद् व्यवस्थापन महाशाखाले निकालेको ‘गोरखा भूकम्प- २०७२ अनुभव र सिकाइ’ प्रतिवेदनमा नेपालका ऐतिहासिक भूकम्पबारे उल्लेख छ । विज्ञ तथा विभिन्न स्रोतहरूका आधारमा तयार गरिएको प्रतिवेदनमा ११ सय वर्षयता नेपालमा गएका भूकम्पहरू र तिनका क्षतिबारे संक्षिप्त जानकारी उपलब्ध छन् ।
उपत्यकाको एकतिहाइ जनसंख्या सखाप पारेको त्यो भूकम्प
६ जून १२५५ को भूकम्प नेपालको पहिलो अभिलेखित (यान्त्रिक हाेइन) भूकम्प थियो । २४ डिसेम्बर १२२३ मा पनि ठूलै भूकम्प गएको बताइन्छ । यद्यपि, यसबारे निकै थोरै मात्र जानकारी उपलब्ध छन् । यी भूकम्पबाहेक सन् ११०० मा पनि पूर्व तथा मध्य नेपालमा ठूलो भूकम्प गएको तथ्य दरारहरूको उत्खननबाट प्राप्त भएको छ । (Lave et al. 2005)
उक्त भूकम्पले जमिन करिब १७ मिटर व्यवस्थापन गरेको र करिब २ सय ४० किलोमिटरसम्म धाँजा फाटेको अनुमान गरिन्छ । भूकम्प करिब ८ दशमलव ८ म्याग्निच्युडको भएको अध्ययनहरूले देखाएको भए पनि यस भूकम्पले गरेको क्षतिका विवरणहरू भने उपलब्ध छैनन् । तर सन् १२५५ को भूकम्पको सम्बन्धमा भने अध्येताहरूले ऐतिहासिक तथ्यहरू फेला पारेका छन् । उक्त भूकम्पले काठमाडौं उपत्यकामा जनधनको ठूलो क्षति गरेको थियो । भनिन्छ, उपत्यकाको जनसंख्याको करिब एकतिहाइ मानिसहरूको ज्यान त्यो भूकम्पले लिएको थियो । भुइँचालोमा परेका तत्कालीन राजा अभय मल्ल गम्भीर घाइते भई ८ दिनपछि बितेको दस्तावेजहरूमा उल्लेख छ । (Pant 2002)। उक्त भूकम्पका परकम्पहरू करिब ४ महिनासम्म महसुस गरिएको थियो । बीसौँ शताब्दीका भूकम्पहरूको क्षतिसँग उक्त भूकम्पको तुलना गर्ने हो भने त्याे महाभूकम्प हुन सक्ने अनुमान गरिन्छ ।
अर्का राजा मारेको विनाशकारी भूकम्प
उपत्यकाको एकतिहाइ जनसंख्या सिध्याएको भूकम्पको ८९ वर्षपछि १४ सेम्टेम्बर १३४४ मा अर्को भयानक भूकम्प गयो । त्यसले काठमाडौं उपत्यकामा ठूलो क्षति गरेको थियो । नेपालमा भूकम्पको इतिहासबारे गृह मन्त्रालयको विस्तृत रिपोर्टअनुसार, भूकम्पमा परी घाइते भएका त्यस बेलाका राजाको २४ घण्टाभित्र मृत्यु भएको थियो । त्यस भूकम्पका परकम्पहरूको प्रकृति एवं समयावधिसम्बन्धी तथ्याङ्कहरू भने फेला नपरेको जानकारहरू बताउँछन् ।
कमला नदीलाई चार दिन थुनेको त्यो भूकम्प
काठमाडौंले ठूलो भुइँचालो नझेलेको ५ सय ७८ वर्ष भएको थियो । सन् १२५५ को भूकम्प नै काठमाडौंका लागि इतिहासकै घातक थियो । २६ अगस्ट १८३३ मा गएको अर्को भूकम्पले काठमाडौंसँग जोडिएर अर्को इतिहास राख्यो । त्यो भूकम्पले पनि उपत्यकामा जनधनको ठूलो क्षति गर्यो । यसअघि ४ जून १८०८ मा पनि मध्यम आकारको भूकम्प गएको पाइन्छ । उक्त भूकम्पले भक्तपुरमा केही घर भत्काएको भन्नेबाहेक अन्य असरबारे खासै तथ्यहरू भेटिएका छैनन् । (Pant 2002)
सन् १८३३ को भूकम्प भारतको कोलकाताको समयअनुसार रातको ११ः५५ मिनेटमा गएको थियो । यसको मुख्य धक्काभन्दा करिब ५ घण्टा ३० मिनेट र २५ मिनेटअघि दुईवटा अनुकम्पहरू गएका थिए । (Campbell 1833a, 1833b: Bhilham 1995) (सौजन्यः ‘गोरखा भूकम्प–२०७२ अनुभव र सिकाइ’)
सन् १८३३ सालको भुइँचालोले करिब एक मिनेटसम्म हल्लाएको थियो । रुखहरू पिङजसरी हल्लिएका थिए । ऐतिहासिक दस्तावेजहरूमा पूर्व तथा उत्तरपूर्व दिशाबाट हल्लाएको जस्तो गरी आवाज आएको भन्ने उल्लेख भएको पाइन्छ ।
त्यो भुइँचालोले काठमाडौं उपत्यकाका धेरै घर र मठमन्दिरलाई माटोमा मिलाइदिएको थियो । उक्त भूकम्पले उपत्यकामा कति मानिसको ज्यान लियो भन्ने ठ्याक्कै विवरण त भेटिँदैन तर करिब ४ सय १४ जनाको मृत्यु भएको अनुमान गरिएको थियो । (Campbell 1833a, 1833b)
भूकम्पअघि दुई कडा अनुकम्पहरू महसुस गरिएको थियो । त्यसैले मानिसहरू सुरक्षित स्थानमा सर्न भ्याए । यसै कारण ठूलो मानवीय क्षति हुन नपाएको अनुमान गर्न सकिन्छ । मुख्य धक्कापश्चात् करिब एक घण्टामा अन्य छवटा शक्तिशाली परकम्पहरू गएका थिए र २० भन्दा बढीको संख्यामा अरु परकम्प अर्को दिन महसुस गरिएको थियो । करिब तीन महिनासम्म परकम्पहरू गएको र उक्त विनाशकारी भूकम्पको असर काठमाडौं उपत्यकाभन्दा टाढा बिहार (भारत) को मेनगिर र तराईका शहरहरू तथा उत्तरतिर तिब्बतको गिरोङसम्म परेको बताइन्छ ।
यस भूकम्पका कारण गएको चट्टानी पहिरोले कमला नदीलाई चार दिनसम्म थुनेको थियो । यो भूकम्प करिब ७ दशमलव ७ म्याग्निच्युडको भएको अनुमान भूवैज्ञानिकहरूको थियो । (Bilham and Wallace 2005) (सौजन्यः ‘गोरखा भूकम्प-२०७२ अनुभव र सिकाइ’) । उक्त भूकम्पको केन्द्रविन्दु काठमाडौंबाट करिब ८० किलोमिटर टाढा दक्षिण–दक्षिणपूर्व क्षेत्रमा थियो ।
१८६६ मा अर्को विनाश
३३ वर्षपछि २३ मे १८६६ मा भारतीय समयानुसार दिउँसो ३ः३५ मा करिब ७ दशमलव २ म्याग्निच्युडको भूकम्पले काठमाडौं उपत्यकाको ठूलो भागमा क्षति गरेको थियो । त्यो भूकम्पले दार्जिलिङ शहरसम्म असर गरेको बताइन्छ ।
चार देशलाई दुखाएको त्यो भूकम्प
यसपछि १५ जनवरी १९३४ को दिउँसो २ः२४ मा काठमाडौंदेखि उत्तरपूर्वमा केन्द्रविन्दु बनाएर नेपालको इतिहासमा हालसम्मकै सबैभन्दा विनाशकारी मानिएको महाभूकम्प गयो । उक्त भूकम्प करिब ८ दशमलव १ म्याग्निच्युडको थियो । (Ambraseys and Douglas 2004)
नेपालको करिब सम्पूर्ण भूभाग, पूर्वमा दार्जिलिङ, भुटान एवं दक्षिणमा बंगलादेश, भारतका पूर्व तथा उत्तरी राज्य र पश्चिम हिमालयमा समेत भूकम्पको धक्का महसुस गरिएको थियो । यसमा सन् १८३३ को भूकम्पमा जस्तो अनुकम्पहरू गएका थिएनन् तर परकम्पहरू भने लगातार दुई दिनसम्म महसुस गरिएको थियाे । त्यसपछि बिस्तारै परकम्पको आवृत्ति र संख्या करिब एक महिनासम्ममा कम हुँदै गयाे । उक्त भूकम्पको धक्का करिब ५ महिनासम्म मानिसहरूले महसुस गरेको भए पनि झण्डै २० महिनासम्म सानातिना परकम्पको मापन गरिएको पाइन्छ । यस भूकम्पले नेपालको चुरे पहाडको अग्रभागमा करिब १ सय ५० देखि ३ सय किलोमिटर जमिनमा धाँजा पारेको बताइन्छ । (Sapkota et.al 2013)
भूकम्पका कारण त्यस क्षेत्रमा करिब ३ मिटरसम्म जमिन विस्थापित भई माथि उठेका तथ्यहरू दरारहरूको उत्खननबाट अनुसन्धानकर्ताहरूले पत्ता लगाएका छन् । यो प्रलयको समग्र विषयलाई समेटेर तत्कालीन मेजर जनरल ब्रम्हशमशेर जबराले १९९१ सालमा विस्तृत पुस्तक लेखेका थिए । गृह मन्त्रालय र जापान सहयोग नियोग जाइकाले सन् २००२ मा गरेको संयुक्त अध्ययन प्रतिवेदनले नेपालमा २ माघ १९९० को भूकम्प अहिले गएकाे भए काठमाडाैं उपत्यकामा मात्र ४० हजारको मृत्यु हुन सक्ने र ६० प्रतिशतभन्दा बढी संरचना ध्वस्त हुने अनुमान गरेकाे थियाे ।
मापन गर्न थालेयता नेपालमा ठूला भूकम्प
यी भए भूकम्पको यान्त्रिक मापन सुरु नहुँदैका भूकम्प । अहिले त भूकम्प रेक्टरस्केलमा मापन गरिन्छ । तर, पहिला भूकम्पले गरेको क्षतिको मात्रालाई हेरेर मापन गरिन्थ्यो । नेपालमा भूकम्प मापन गर्न थालिएयता पनि ठूल्ठूला भूकम्प गएका छन् । २०३५ सालदेखि भूकम्पको यान्त्रिक मापन थालिएको थियो । त्यसता गएका भूकम्प, शक्ति र क्षति पनि कम अत्याउँदा छैनन् ।
२०३७ सालको बझाङ भूकम्प
१४ साउन २०३७ को राति ८ः३० बजे बझाङको चैनपुरआसपास केन्द्रविन्दु बनाएर ६ दशमलव ५ म्याग्निच्युडको भूकम्प गयो । उक्त भूकम्पले दार्चुला, बझाङ, बाजुरा, बैतडी, डोटी, अछाम, डडेल्धुरालगायत १९ जिल्लाको अनुमानित ४० हजार वर्ग किलोमिटर क्षेत्रमा क्षति गरेको थियो । मुख्य भूकम्पभन्दा दुई घण्टाअघि केही अनुकम्पहरू महसुस गरिएका थिए । मुख्य भूकम्पपश्चात् करिब चार हप्तासम्ममा १ सय ५० भन्दा बढी परकम्पहरू गएका थिए ।
२०४५ सालको उदयपुर भूकम्प
पूर्वी नेपालको पुरानो पुस्ताले अहिले पनि भूकम्प भन्नासाथै सम्झिहाल्ने दुई काल छन्, १९९० र २०४५ । ५ भदौ २०४५ को बिहान ४ः५५ बजे उदयपुर सदरमुकाम गाईघाटनजिकै इपिसेन्टर भएको ६.६ म्याग्निच्युडको भूकम्प गयो । उक्त भूकम्पले पूरै नेपाललाई ४० सेकण्डसम्म हल्लाएको थियो । यति मात्रै होइन, भारतको दार्जिलिङ, उत्तर विहार, दिल्ली, बङ्गलादेशदेखि वर्मासम्मको क्षेत्रमा समेत यसको झट्का महसुस गरिएको थियो । भूकम्प चुरे पहाडको अग्रभागमा करिब ५७ किलोमिटर गहिराइबाट उत्पन्न भएको थियो । १९९० सालको महाभूकम्पभन्दा कम विनाशकारी उक्त भूकम्पको केन्द्रविन्दु महाभूकम्पको केन्द्रविन्दु भन्दा नजिकैको दक्षिणी क्षेत्रमा थियो । (Sapkota et.al 2013)
उदयपुरमा भूकम्पअगाडि अनुकम्पहरू गएको कुनै तथ्यहरू फेला परेका छैनन् । तर त्यस क्षेत्रमा नेपाल सरकार खानी तथा भूगर्भ विभागले मुख्य कम्प गएको ३९ दिनसम्ममा करिब १५५ वटा परकम्पहरू मापन गरेको थियो । (Pandey and Nicolas 1991, Dixit 1991)
यो भूकम्प अत्यधिक तीव्र भएकाले पूर्वी नेपालसँगै भारतमा पनि ठूलै क्षति गरेको थियो । जानकारहरूका अनुसार, उदयपुर भूकम्पमा ७ सय २१ जनाको मृत्यु भएको थियो भने ६५ हजार घरहरूमा क्षति पुगेको थियो ।
२०६८ सालको सिक्किम–नेपाल भूकम्प
१ असोज २०६८ को साँझ ६ः२६ बजे ताप्लेजुङलाई केन्द्रविन्दु बनाएर ६.९ म्याग्निच्युडको शक्तिशाली भूकम्प गयो । उक्त भूकम्पको धक्का नेपालको पूर्वी क्षेत्रलगायत काठमाडौं र भारतको दार्जिलिङ, सिक्किम, पश्चिम बंगाल, झारखण्ड, त्रिपुरा, उत्तर प्रदेश, राजस्थान, दिल्ली एवं तिब्बतको सिगात्से र ल्हासासम्म महसुस गरिएको थियो । यो भूकम्पको गहिराइ करिब १९.७ किलोमिटर थियो । (Sharma et al. 2013, prajapati et al. 2013) ।
अति प्रभावित क्षेत्रमा करिब ३० देखि ४० सेकेण्डसम्म यो भूकम्पका कम्पनहरू गएका थिए । सोही दिन तीनवटा परकम्पहरू (म्याग्निच्युड ५, ४.५ र ४.२ ) गएका थिए । भूकम्प उच्चतम तीव्रताको भए पनि खासै मानवीय क्षति भएको आँकडा पाइँदैन । पूर्वी नेपालमा भने यस भूकम्पले घर तथा सरकारी कार्यालयको नराम्रो क्षति गरेको थियो । पूर्वी पहाडका केही जिल्लामा धेरै पहिरोहरू गई सडकहरूमा अवरोध सिर्जना गरेको तथा क्षति पुर्याएको भन्ने उल्लेख पाइन्छ ।
विनाशकारी बारपाक भूकम्प
१२ वैशाख २०७२ बिहान ११ः५६ बजे ७.६ म्याग्निच्युडको भूकम्प गयो, जसको केन्द्र गोरखाको बारपाक थियो । यो भूकम्प नेपालमा १९९० सालमा गएकाे महाभूकम्पपछिको ठूलो एवं विनाशकारी थियो ।
२०७२ सालको भूकम्पले गोरखाको बारपाक र त्यहाँदेखि पूर्व दोलखासम्म करिब १ सय ४० किलोमिटरको क्षेत्रमा जमिनमुनि दरार उत्पन्न गरी ठूलो मानवीय र भौतिक क्षति गरेको थियो । गोरखा भूकम्पको तीव्रताको मापन नेपालमा वैज्ञानिक तवरले विस्तृतमा हुन नसकेको जानकारहरू बताउँछन् । दरार क्षेत्रमा हजारौँ पहिरो गए, जमिनमा धाँजा फाटे र केही हदसम्म तरलीकरण पनि भयो । यो समष्टिगत असरले जनधनको ठूलो क्षति भएको थियो ।
गोरखा भूकम्पबाट नेपालमा स्वदेशी र विदेशी गरी ८ हजार ९ सय ७० जनाको मृत्यु भयो, जसमध्ये काठमाडौं उपत्यकामा मात्रै १ हजार ७ सय ५० जनाको ज्यान गयो । १ सय ९५ जनालाई बेपत्ता पारेकाे भूकम्पले कुल १० लाख ७२ हजार ९३ निजी घरमा क्षति गरेको थियो, जसमध्ये ७ लाख ७३ हजार ९५ घरमा पूर्ण र २ लाख ९८ हजार ९ सय ९८ घरमा आंशिक क्षति भएको थियो । भूकम्पबाट कुल ८ खर्ब ८१ अर्ब रुपैयाँको क्षति तथा नोक्सानी भएको सरकारी अभिलेख छ ।
०००
के अझै ठूलो भूकम्प जान सक्छ ?
माथि उल्लेखित भूकम्पहरूले नेपालको हिमालय क्षेत्रमा करिब १०-२० किलोमिटरको गहिराइमा मझौला तथा ठूला भूकम्पहरू जान सक्ने सम्भावनायुक्त भविष्यवाणीलाई प्रमाणित गर्दछन् । (‘गोरखा भूकम्प–२०७२ अनुभव र सिकाइ’)
खानी तथा भूगर्व विभागकी प्रवक्ता एवं राष्ट्रिय भूकम्प मापन केन्द्रकी प्रमुख मोनिका झाका अनुसार, खासगरी पश्चिम नेपालमा महाभूकम्पको खतरा कायमै छ । पूर्वी नेपालमा १९९० सालमै महाभूकम्प गएको थियो तर गोरखाको बारपाकभन्दा पश्चिम र भारतको देहरादुनसम्मको क्षेत्रमा ५ सय १७ वर्षयता ठूला भूकम्पहरू नगएकाले कुनै पनि बेला महाभूकम्पको खतरा रहेको झा बताउँछिन् । ‘त्यसैले हामी सबै सजग र सावधान रहन आवश्यक छ । जाजरकोट र रुकुम पश्चिममा गएको भूकम्प त मझौला हो’, उनले शिलापत्रसित भनिन् ।
विज्ञहरूका अनुसार, संसारमा हिमालय पर्वत शृङ्खला बढी भूकम्प जाने क्षेत्रहरूमध्ये एक हो । र, याे भारतीय र युरसियाली प्लेटबीचको सिमानामा छ । हरेक वर्ष भारतीय प्लेट करिब दुई सेन्टिमिटर हिमालयमुनि घुस्ने गरेकाले यस क्षेत्रमा रहेका सक्रिय दरारहरूमा शक्ति सञ्चित भएर भूकम्पहरू जान्छन् । जस्तै; सन् १९०५ को काँगडा भूकम्प, सन् १९३४ (विक्रम सम्बत १९९०) को बिहार–नेपाल भूकम्प र सन् १९५० को असम भूकम्प । यी भूकम्पले हिमालय क्षेत्रमा ठूलो जनधनको क्षति गर्नुका साथै जमिनमा सयौँ किलोमिटरसम्म धाँजा फाटेका थिए । यी महाभूकम्पबीचको भागमा लामो समयदेखि ठूला भूकम्प नगएकाले भविष्यमा भूकम्प जाने सम्भावना प्रवल रहेको भूकम्पविद् झा बताउँछिन् ।
ग्लोबल पोजिसनिङ सिस्टमकव तथ्याङ्कले पनि यस क्षेत्रमा शक्ति सञ्चय भइरहेकाले भविष्यमा महाभूकम्पको सम्भावना औँल्याएको छ । ‘त्यसैले हिमालय क्षेत्रलाई भूकम्पीय दृष्टिले जोखिमयुक्त मानिएको छ’, उनले भनिन् ।
प्रकाशित मिति: आइतबार, कात्तिक १९, २०८० १९:३६
