पत्रकार रूपा सुनारले जातका कारण भाडामा नदिइएको एउटा कोठाको सहारा लिएर सिङ्गो समाज हल्लाइदिएकी छिन् । समाज यसरी हल्लिनु जातीय विभेदका जराहरू कमजोर हुँदै गएको प्रमाण पनि हो । समाजमा हजारौँ वर्ष पुराना जातीय विभेदका जराहरू धेरै बलिया थिए । अब ती क्रमशः मक्किँदै, कुहिँदै गएका छन् । काठमाडौंको एउटा कोठा जसरी बारुद बनेर पड्कियो, अब धेरै कोठाहरू यसरी नै पड्किँदै जानेछन् ।
कतिपयले यस घटनामा रूपा सुनारलाई आफ्नो जात देखाई भनेका छन् । निश्चित रूपमा उनले आफ्नो जात देखाएकी हुन् । उनले न्यायको जात, समानताको जात, मान्छे हुन पाउनुपर्ने संघर्षको जात देखाएकी हुन् । उनले आफ्नो जात देखाएकै कारणले छुवाछुत र विभेदमा रमाइरहेको समाज नराम्रोसँग हल्लिएको हो । दलित जातिले अहिले जसरी शक्ति प्राप्त गरेको छ, त्यो धेरै महत्त्वपूर्ण छ र प्राप्त गरेको शक्तिलाई मुक्तिका लागि सदुपयोग गरिनुपर्दछ ।
दलित संघर्षको ऊर्जा
जातीय विभेदका जराहरू जति धेरै हल्लिँदै जान्छन्, उखेल्न उति सजिलो हुन्छ । समाजमा बढ्दै गएको जातीय भेदभाव र छुवाछुतविरोधी चेतनाका कारण रूपा सुनारको सानो आवाजले पनि विस्फोटक रूप लिएको हो । अब छुवाछुतका घटनाहरू सहेर दलित समुदाय बस्दैन र बस्नु हुँदैन भन्ने गतिलो उदाहरण पनि हो । रूपा सुनारले लाखौँ दलितलाई ऊर्जा दिएकी छिन् ।
दलित आन्दोलनको सन्दर्भमा ठूलठूला सडक संघर्ष गर्दा पनि सुनेको नसुनेझैँ गर्ने समाज काठमाडौंको एउटा कोठा प्रकरणबाट हल्लिएको छ । छुवाछुतको मूल जरो सडकमा होइन, कथित् उच्च जातका मान्छेको घरमा, कोठाकोठामा र दिमागमा छ । कोठा प्रकरणबाट के कुराको पुष्टि भएको छ भने जातीय विभेद उच्च जातीय अहङ्कार बोकेका प्रत्येक घरघरमा जकडिएको भए पनि अब त्यसका जरा कुहिन थालेका छन् । मान्छेहरू सार्वजनिक रूपमा छुवाछुतलाई समर्थन गर्नै नसक्ने गरी थला परेका छन् । छुवाछुतको भावना भएका र मान्ने व्यक्तिहरूलाई सामाजिक व्यवहारमा लुकेर हिँड्नुपरेको छ ।
काठमाडौंको कोठा प्रकरण खालि एउटा कोठा मात्रै रहेन, त्यो कोठा आन्दोलनको बारुद बनेर पड्किएको छ । बारुद पड्किनका लागि उपयुक्त वातावरणको आवश्यता पर्छ, जुन वातावरण अहिले अनुकूल बनेको छ । चिसो र ओसिएको बारुद पड्काउन सकिँदैन । हजारौँको संख्यामा रूपा सुनारहरू बारुद बनेर निरन्तर पड्किएरै समाजमा रहेको जातीय विभेदका जराहरूमा डढेलो लगाउनुपर्दछ । त्यसले अहिले विभेदमा रहेको समाजलाई नराम्रोसँग खलबलाइदिनेछ । जब जातीय विभेदका जराहरू डढेर खरानी हुनेछन्, त्यतिबेला दलितहरूले आफू मान्छे भएको प्रमाण पेस गरिरहनुपर्ने छैन । मानव जातिले एउटा ठूलो विजय प्राप्त गर्नेछ ।
उच्च जातीय अहङ्कारमाथि हमला
समाजमा क्यान्सरको रूपमा रहेको उच्च जातीय अहङ्कारमाथि पत्रकार रूपा सुनारले सुझबुझपूर्ण धावा बोलेकी छिन् । सुनारको साथमा विभेदविरुद्धको ठूलो संख्या उपस्थित भएको छ । कोठा भाडा प्रकरणमा एउटा नेवार घरमालिक महिला हिरासतमा गएकी भए पनि हजारौँ घरमालिकका दिमागहरू यतिबेला हिरासतको डरले थरथरी काँपेका छन् । डेरावालासँग विभिन्न किसिमले शासन जमाउँदै आएका घरमालिकहरूले कोठा प्रकरणबाट डेरामा बस्नेहरूको अधिकार पनि हुने रहेछ भन्ने कुरा बुझ्न थालेका छन् । यसरी उच्च जातीय अहङ्कारमाथि धक्का लागेको छ ।
घरमालिकले आफ्नो घर कसैलाई पनि भाडामा दिन्नँ भन्न पाउँछन् । कोठा भाडामा दिने घरमालिकहरूले कोठामा बस्नेहरूको नाम, ठेगाना, पेसा वा अहिले विवादमा रहेको जात सोध्न पनि पाउँछन् । तर, जातकै आधारमा कोठा दिन्नँ भन्न पाउँदैनन् र त्यो कानुनअनुसार दण्डनीय अपराध हो । कतिपयले आफ्नो घरभाडामा दिने नदिने घरमालिकको मर्जीको कुरा हुने र सम्पत्ति आफ्नो अनुकूलमा उपयोग गर्न पाउनुपर्ने भनिरहेका छन् । आफ्नो सम्पत्तिमाथि घरमालिकको मर्जी अवश्य पनि हुन्छ । सम्पत्तिको आड लिएर छुवाछुत गर्न पाइँदैन र त्यो अपराध हो । कोठाभाडा प्रकरण त्यही अपराध हो ।
काठमाडौंको नेवार समुदायको आधिकारिक संगठनले घरमालिक सरस्वती प्रधानको रिहाइको माग गरेर वक्तव्य प्रकाशित गरेको थियो । त्यो वक्तव्यले छुवाछुत हटाउनका लागि होइन कि जातीय वैमनश्यता बढाउन मलजल गर्दछ । जातीय छुवाछुत नेवार, बाहुन, क्षत्री आदिका संगठनहरूले वक्तव्य निकालेर प्रतिकार गर्ने विषय होइन । यो सम्पूर्ण जातजातिका मान्छेहरू मिलेर परास्त गर्ने विषय हो ।
उच्च जातीय अहङ्कार कति भयङ्कर रहेछ भन्ने बुझ्न काठमाडौंको कोठा प्रकरण गतिलो उदाहरण बनेको छ । छुवाछुतको स्थिति, व्यवहार र दलितहरूविरुद्ध प्रतिकार गर्ने तरिका पनि यस पटक छताछुल्ल भएको छ । जातीय छुवाछुत विरुद्धको आन्दोलनमा बाहुन, क्षत्री, नेवारका सचेत व्यक्ति वा समूहले साथ दिएनन् भने दलितको मात्रै आन्दोलनले छुवाछुतविरुद्धको आन्दोलन सफल हुन सक्दैन । यति बुझ्न र बुझाउन पनि मुस्किल पर्नु विडम्बना हो ।
सरकारले दिइरहेको आरक्षणले मात्रै सम्पूर्ण दलितहरूलाई मुक्ति मिल्दैन । आरक्षण एक प्रकारको ललीपप मात्रै हो । ललीपप मीठो हुन्छ तर पेट भरिँदैन । राज्यले दलितहरूको क्षमता विकासमा धेरै लगानी गर्नुपर्छ र समान अवसरको वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ ।
कोठा प्रकरणमा देखिएको उच्च जातीय अहङ्कारले छुवाछुत हटाउन कुनै मद्दत गर्दैन । त्यसले त समाजमा थप द्वन्द्व पैदा गर्छ । समाजमा व्याप्त रहेको उच्च जातीय अहङ्कारलाई घटाउँदै लैजानुपर्छ भन्ने कुरामा सचेत वर्गले पहल थाल्नुपर्छ र छुवाछुतविरुद्ध जागरण ल्याउनुपर्छ ।
कोठा र कोटाको प्रसङ्ग
सामाजिक सञ्जालमा सक्रिय ठूलो समूहले कोठा प्रकरणलाई कोटा प्रणालीमा लगेर जोडेको पाइएको छ । कोठा प्रकरणमा दलितभित्र रहेको छुवाछुत र विभेद पनि जोडेर प्रचार गरिएको छ । कोठा प्रकरण र कोटा प्रणालीको बीचमा गोरु बेचेको साइनो पनि छैन । ती धेरै टाढाका अलग विषय हुन् । कोठा र कोटाको विषयलाई जोड्न खोज्नु मूल मुद्दालाई विषयान्तर गरेर छुवाछुतविरोधी आन्दोलनलाई दिग्भ्रमित पार्न बुनिएको जालो हो ।
जहाँसम्म दलितभित्रको छुवाछुत वा विभेदको कुरा छ, त्यो यही समाजले हजारौँ वर्षदेखि खडा गरेको पर्खालको एउटा भद्दा रूप हो र त्यसमा दलितहरू मात्रै जिम्मेवार छैनन् । दलितहरूमा चेतना नभएकाले आफूभित्र पनि छुवाछुत र विभेद कायम रहेको हो । दलितहरूभित्र रहेको विभेदलाई देखाएर छुवाछुतलाई वैधानिकता दिनु वा छुवाछुतको सवालबाट उम्किन खोज्नु कथित् उच्च जातले गर्ने छुवाछुतलाई वैधानिकता दिने प्रपञ्च मात्रै हो ।
समाजमा पढेलेखेका भनिएका व्यक्तिहरूको सामाजिक अध्ययन पनि धेरै कमजोर देखियो । आफ्नो हैकम कायम राख्नका लागि दलितहरूमाथि अनेकौँ दोष थोपरिरहेको छ । पढेलेखेकै वर्गले यस्तो मध्ययुगीन सोचाइ राखेर समाज अगाडि बढ्न सक्दैन । समाजमा पछिल्लो पङ्तिमा रहेको समूहलाई अगाडि नबढाएसम्म कथित् माथिल्लो जातले एक्लै हासिल गर्ने योग्यता, क्षमता र समृद्धि अपाङ्ग हुनेछ र त्यसले समाजमा रहेको वर्गीय विभेद र जातीय द्वन्द्वलाई समाधान गर्न सक्ने छैन ।
अर्काे अचम्मलाग्दो पक्ष के छ भने दलित आरक्षणको विरोध गरेको समूहले महिला आरक्षणको विरोध गरेको देखिएको छैन । महिला आरक्षण कथित् माथिल्लो जातका महिलाले पनि पाउने भएर विरोध नभएको हो भन्न सकिन्छ । दलित आरक्षणको मात्रै किन विरोध हुन्छ यो समाजमा ? जबकि दलित, जनजाति र महिलाका लागि दिइएको आरक्षणको सिद्धान्त एउटै हो । कथित् उच्च जातको मुकुण्डो लगाएर आफ्नो घरमा आउने आरक्षणको सुविधा लिने तर दलितको आरक्षणको डाह किन गरिएको छ ? यसमा पनि उच्च जातीय अहङ्कार छताछुल्ल भएको पाइन्छ ।
हजारौँ वर्षपछाडि पारिएको समूहले १२–१४ प्रतिशत कोटा पाएर देश बिग्रेको होइन । अहिले जुन जातजाति वा समूहलाई आरक्षण दिइएको छ, उनीहरूलाई टीका लगाएर जागिर दिने होइन । महिला आरक्षणमा योग्यता पुगेका सम्पूर्ण महिलाहरूबीच प्रतिस्पर्धा गराइन्छ भने दलित आरक्षणमा पनि योग्यता पुगेका सम्पूर्ण दलिहरूका बीचमा प्रतिस्पर्धा गराइन्छ । यसै प्रकारले जनजाति, मधेसी, दुर्गम आदिको कोटामा पनि तिनीहरूबीच प्रतिस्पर्धा गराइन्छ । यति खुला र पारदर्शी कुरामा विभेदपूर्ण विरोध आउनु निश्चित स्वार्थ समूहले गरेको स्वार्थको दुष्प्रचार मात्रै हो ।
दलितले बुझ्नुपर्ने कुरा
दलित समुदायले पनि बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने शहरमा सहज रूपमा कोठा प्राप्त गरेर वा सरकारले दिइरहेको आरक्षणले मात्रै सम्पूर्ण दलितहरूलाई मुक्ति मिल्दैन । आरक्षण एक प्रकारको ललीपप मात्रै हो । ललीपप मीठो हुन्छ तर पेट भरिँदैन । राज्यले दलितहरूको क्षमता विकासमा धेरै लगानी गर्नुपर्छ र समान अवसरको वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ । सम्पूर्ण गरिब र दलितहरू राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक मुक्तिको बाटोमा निरन्तर लाग्नुपर्छ ।
संघर्षको दायरा केवल कोठा र कोटामा मात्रै सीमित राख्नुहुँदैन भन्ने पनि दलित समुदायले बुझ्नुपर्छ । कोठा र कोटा संघर्षका लागि मुद्दाहरू अवश्य पनि हुन् । संघर्षको माध्यमबाट पुग्नुपर्ने टाढा छ । समतामूलक समाज स्थापना गर्नका लागि दलित संगठन मात्रै होइन, समाजका सबै सचेत वर्ग संघर्षमा सामेल हुनुपर्छ । छुवाछुतको सन्दर्भमा कानुनहरूको कार्यान्वयन अवश्य पनि गरिनुपर्छ । तर, छुवाछुत सामाजिक अपराधको समस्या भएको हुनाले यसलाई सामाजिक चेतना र जागरणबाट हटाउन निरन्तर लाग्नुपर्छ । सामाजिक चेतना र जागरणमा जोड नदिने हो भने एक/दुई जनालाई जेलमा वा हिरासतमा हालेर मात्रै छुवाछुत हटाउन सकिँदैन । छुवाछुतका घटना हुनै नदिनका लागि सचेत पहल गर्नुपर्छ ।
छुवाछुतजस्तो गम्भीर सामाजिक अपराधलाई दलित संगठनको जिम्मा लगाइदिएर राजनीतिक दलहरू उम्किन सक्दैनन्, पाउँदैनन् । राजनीतिक दलहरूले यस विषयलाई गम्भीरतापूर्वक लिनुपर्दछ । दलित संगठनहरूबाट भन्दा राजनीतिक संघर्षको जागरणबाट छुवाछुतलाई छिटो हटाउन सकिन्छ । समाजमा छुवाछुतविरुद्ध जुन जागरण आएको छ र घटनाहरू जसरी विष्फोट भएका छन्, यसले छुवाछुतलाई हटाउनका लागि धेरै ठूलो मद्दत पुग्छ ।
प्रकाशित मिति: बिहीबार, असार १०, २०७८ १९:२७
