विश्व बैंकको सहयोगमा नेपालले अमेरिकाबाट सातवटा साँढे नेपाल भित्र्याएको छ । गाईको ‘नस्ल सुधार’ गर्न नेपाल भित्र्याइएका पाँचवटा जर्सी र दुईवटा होल्स्टिन साँढे पोखरास्थित पशु प्रजनन् कार्यालयको गोठमा राखिनेछन् । त्यहीँबाट यी साँढेले आफ्नो वंश विस्तार गर्नेछन् ।
पशु सेवा विभागले अमेरिकी साँढेबाट वीर्य निकालेर जाँच गरेर गाईपालक किसानलाई वितरण गर्ने योजना बनाएको छ । अमेरिकी साँढेको वीर्यबाट जन्मने बाछा/बाछीको उत्पादन क्षमता अहिले नेपालमा उपलब्ध गाईको भन्दा बढ्ता हुने पशुविज्ञले बताएका छन् । विभागका वरिष्ठ भेटेनरी अफिसर डा. मोदनाथ गौतमले शिलापत्रसँग भने, ‘जर्सी र होल्स्टिन प्रजातिका गाई हामीसँग पहिल्यैदेखि थिए । अहिले ल्याएका साँढे तीभन्दा पनि उच्च गुणका हुन् ।’
वरिष्ठ पशु अधिकृत डा. चन्द्र ढकालका अनुसार, अहिले नेपालमा नस्ल सुधारका लागि प्रयोग हुने साँढे र राँगाको संख्या ६० जति छ । अमेरिकी साँढे नेपाल भित्र्याउने सरकारी परियोजना ‘नेपाल लाइभ स्टक सेक्टर इन्नोभेसन आयोजना’ कार्यालयका अनुगमन तथा मूल्यांकन अधिकृत केशव भट्ट यी साँढेको प्रयोगपछि जर्सी र होल्स्टिन गाईले एक पटकमा २५ देखि ३० लिटर दूध दिने बताउँछन् ।
उनी भन्छन, ‘अहिले हामीसँग भएका जर्सी र होल्स्टिन गाईले ८ देखि १५ लिटरसम्म दूध दिन्छन् । यी साँढेको प्रयोगपछि भने ३० लिटरसम्म दूध दिनेछन् ।’
भट्टका अनुसार, अहिले नेपालमा भएका जर्सी र होल्स्टिन गाई शतप्रतिशत जर्सी र होल्स्टिन होइनन् । यी साँढेबाट गर्भाधान गराएपछि भने अब शतप्रतिशत जर्सी र होल्स्टिन गाई जन्मनेछन् । ‘यी साँढेहरू शतप्रतिशत जर्सी र होल्स्टिन हुन्,’ उनले भने, ‘यिनबाट हाम्रा गाईलाई गर्भाधान गराउँछौँ र बीचमा अन्य जातबाट गर्भाधान गराइएन भने सात पुस्तापछि जन्मिने बाँच्छा/बाछी शतप्रतिश जर्सी, होल्स्टिन गाई हुनेछन् ।’
नेपालमा यसअघि भित्र्याइएका विदेशी प्रजातिका साँढेहरू बुढा भएपछि अमेरिकाबाट जवान साँढे ल्याउनुपरेको पशु सेवा विभागले जनाएको छ । वरिष्ठ पशु अधिकृत ढकाल भन्छन्, ‘साँढे बुढा भएपछि तिनको प्रजनन् क्षमता पनि कमजोर हुँदै गयो । त्यसैले अहिले भएका भन्दा उन्नत साँढे ल्याएका हौँ ।’
अमेरिकाबाट ल्याइएका यी साँढेलाई प्रजनन् उमेरका भएदेखि १२ वर्षसम्म प्रयोग गर्न सकिन्छ । अनुगमन तथा मूल्यांकन अधिकृत भट्टका अनुसार अहिले ल्याइएका साँढेको उमेर ९ देखि १२ महिनाको छ । यी साँढे करिब एक वर्षपछि प्रजनन् योग्य हुनेछन् ।
‘इलाइट हर’ वा ‘मास्टर हर’ भनिने यी साँढेलाई अझै केही समय नेपाली वातावरणमा समायोजन गराउन समय लाग्नेछ । यिनबाट जन्मेका बाछा/बाछीलाई पनि विशेष हेरचाह तथा खानपिन आवश्यक पर्ने जानकारहरू बताउँछन् ।
‘फरक वातावरणबाट आएका यी साँढेलाई यहाँको वातावरणमा अनुकूलन हुन पनि समय लाग्नेछ,’ भट्टले भने, ‘यिनलाई विशेष हेरचाह र खानपिनको पनि आवश्यकता हुन्छ । यिनबाट जन्मने बाछा/बाछीलाई पनि विशेष हेरचाह चाहिन्छ ।’
सन् १९५० देखि ६० को दशकमा सुरु भएको ‘हरित क्रान्ति’का नामले पनि चिनिने ‘तेस्रो कृषि रिभोलुसन’को अवधारणा हो, विकसित देशले उत्पादन गरेका उन्नत जातका बिउबीजन र पशुपन्छी संसारभर पुर्याउने । कृषि तथा पशुपन्छी प्रविधि ग्रहण गराउने यो अवधारणाले रैथाने र स्थानीय जात मासेको आरोपसमेत खेप्नुपर्यो ।
तत्काल आवश्यक परेका कारण अमेरिकाबाट साँढे मगाउनुपरेको बताउँछ विभाग । ‘यसरी विदेशबाट साँढे मगाउनु हाम्रा रैथाने प्रजातिका लागि राम्रो त होइन,’ पशु अधिकृत ढकाल भन्छन, ‘तर, हामीलाई तत्काल नै उत्पादन क्षमता बढी भएका गाई चाहिएकाले अमेरिकाबाट साँढे मगाउनुपरेको हो ।’
उनका अनुसार, विभागले नेपालमै पनि उत्पादन क्षमता बढी हुने नस्ल विकास गर्न खोजिरहेको छ । ‘हामीसँग नै राम्रो नस्ल भएको भए त किन्नै पर्दैनथ्योे नि,’ ढकाल भन्छन, ‘तर, अहिले हामीले साँढे नभई सिमेन मात्र किसानलाई बाँड्ने भएकाले हाम्रा रैथाने जातिका गाईमा यसले खासै असर गर्दैन होला ।’
अनुमगन तथा मूल्याकंन अधिकृत भट्ट पनि यी साँढेको सिमेन जर्सी र होल्स्टिन गाईमा मात्र प्रयोग गर्न सुझाउँछन् । उनी भन्छन, ‘हामीले सिमेन किसानलाई बाँड्छौँ । तर, यी साँढेको सिमेन जर्सी र होल्स्टिन गाईमा मात्र प्रयोग गर्नु राम्रो हुन्छ ।’
कृत्रिम गर्भाधानबाट नस्ल सुधारका लागि विदेशी साँढे ल्याउनुभन्दा नेपाली प्रजातिकै क्षमता विस्तार गर्नुपर्ने बताउँछन् पशु विज्ञ डा. प्रदीप भट्टराई । ‘रैथाने प्रजातिको विशेष महत्त्व छ,’ उनी भन्छन्, ‘रैथाने प्रजातिलाई नै विकसित गर्न सके झन् राम्रो हो ।’
नस्ल सुधारका नाममा स्थानीय वातावरण र आहारासँग परिचित नभएका पशुको प्रयोग गर्नु खतरनाक पनि हुन्छ । ‘यस्ता प्रयोगहरू सधैँ सफल हुन्छन् भन्ने हुँदैन,’ पशुविज्ञ डा. सूर्य पौडेल भन्छन्, ‘यसरी सुधारका लागि ल्याइएका पशुको लालनपालन नै खर्चिलो हुन्छ । त्यसपछि ती यहाँको वातावरणमा सर्भाइभ नहुन पनि सक्छन् । सर्भाइभ भइहाले पनि वातावरणमा आएको परिवर्तनले तिनको उत्पादन क्षमता घट्न सक्छ ।’
प्रकाशित मिति: सोमबार, फागुन १६, २०७८ १९:४५
