विसं २०७६, असार । काठमाडौंमा राष्ट्रिय नाटक महोत्सव चलिरहेको थियो । त्यतिबेला इटहरीबाट आएको कलालय टोलीले ‘ईश्वरलाई चिट्ठी’ नाटक मञ्चन गरेको थियो ।
नाटक हेरिसकेपछि प्रोफेसर डा. अभि सुवेदीले टिप्पणी गरेका थिए, ‘इटहरीले नाटकमा जुन किसिमको अभ्यास गर्दैछ, त्यो अभ्यास न अशेष मल्लले, न सुनिल पोखरेलले गर्न पाए । काठमाडौंले नगरेको काम पूर्वमा कलालयले गरिरहेको छ ।’
२०६० को दशकतिर इटहरीमा नाटक शून्यप्रायः थियो । त्यतिबेला एकाध मान्छेहरूले मात्र पुरानो समयको स्मरण गर्थे, ‘इटहरीमा पनि पहिला नाटक हुन्थ्यो ।’
‘अब नाटक कसरी ब्यूँताउने ?’ प्रश्नवाचक सपना बोकेर काठमाडौंबाट सोनु जयन्ती इटहरी फर्किए । नाटकको रङ उडिसक्यो । केवल उनीसँग ती पुराना दिनका सम्झना थिए ।
ती दिनहरू, जसले सोनुका बाल्यकालमा नाटकको भोक जगाइदिए ।
एकादशी, विवाह पञ्चमीलगायतका पर्वका बेला रातभर रामलीला हेरेर घर फर्किएका सम्झना थिए । २०४९ सालतिर, इटहरीको जनसांस्कृतिक मञ्चले नाटकको तयारी गरिरहेको थियो ।
नाटक कसरी खेल्छन्, त्यो जान्न उनी रिहर्सल भइरहेको ठाउँ पुग्थे । नाटक गर्ने दिन आयो । साँझमा नाटक थियो । दिनमा एउटा कलाकार नै गायब । त्यहाँ तनाव सिर्जना भयो । ‘विकल्पमा के गर्ने त ?’ सधैँ आएर बस्ने एउटा भलाद्मी केटा उनीहरूको आँखामा पर्यो । ‘नाटक गर्छस् ?’ सोनुलाई सोधे । उनी चाहन्थे नै त्यही ।
उनले खुसीले टाउको हल्लाए । त्यसपछि तत्काल उनलाई रिहर्सल गराएर पात्रको तयारी गराइयो । ‘भरिभराउ हलमा त्यतिबेला मेरो पात्रलाई धेरैले मन पराउनुभएको थियो,’ सोनु सम्झन्छन् ।
त्यसपछि उनी त्यो समूहको रोजाइमा परे । अनि नियमित नाटकमा सोनुको लगाब बस्यो ।
स्कुले जीवन सकेर उनी काठमाडौं पुगे । काठमाडौं प्रवेश गर्दा उनीभित्रको कलाकारले फक्रने स्वप्न बोकेको थियो । ‘त्यतिबेला दयाहाङ राई, अशान्त शर्मालगायतका अहिलेका स्थापित कलाकारहरू संघर्ष गर्दै थिए । म पनि उनीहरूसँगै जोडिएँ,’ सोनु सुनाउँछन् ।
उनले काठमाडौंमा नाटक कर्म नै गरे । दिनभरि गुरुकुलमा बस्थे, साँझ डेरामा फर्कन्थे । उनका साथीहरू थिए- सरिता गिरी, भोला सापकोटा, राजकुमार पुडासैनी, सौगात मल्ल, प्रवीण खतिवडा, रामहरि ढकाल, कमलमणि नेपाल...।
त्यही क्रममा उनले गुरुकुलको एउटा प्रोजेक्टमा काम गरे । उनी इटहरीबाट काठमाडौं जानुको उद्देश्य नै नाटक सिक्नु थियो । त्यसको फैलावटलाई बढाउनु थियो । तर, यहाँ सिक्ने कुरा कति नै रहेछ र ?
‘रंगमञ्च व्यापक मैले काठमाडौंमा देखिनँ । नाटक हलमा देखाएपछि सकियो । हलमा मात्र हैन, हलबाहिर पनि हुन्छ नाटक । इटहरीमा हल छैन । हल नहुँदा नाटक नहुने हो र ?,’ उनले विचार गरे ।
धेरै मन्थनपश्चात् उनले निर्णय गरे- अब इटहरीमै फर्कने ।
०००
२०६३ सालतिर सोनु इटहरी फर्केपछि कलालय नामको संस्था खोले । कलालय खोल्नुको उद्देश्य थियो- विद्यार्थीहरूलाई सिर्जनशील बनाउनु । उनी भन्छन्, ‘बच्चाहरूको स्कुल छुट्टी भएको बेलामा क्रियटिभ काम गर्ने मात्र उद्देश्य थियो मेरो । जहाँ उनीहरू खेल्थे, नाच्थे र चित्र कोर्थे ।’
रंगमञ्चमा हुने अभ्यास उनी कलालयमार्फत गरिरहेका थिए ।
अब उनलाई इटहरीमा नाटकको जग बसाउनु थियो । ‘यसअघि नाटकहरू कस्ताकस्ता हुन्थे ? इतिहास के थियो,’ सोनुले खोज्ने जमर्को गरे ।
उनले नाटकको इतिहास उत्खनन गर्न थाले । सम्पर्क सूत्रबाट धेरै कुरा सतहमा आउन थाले ।
‘पहिलो नाकट गर्ने मान्छे को थियो इटहरीमा ?,' उनले एक जना दाइलाई सोधे ।
‘तिमी जनता स्कुल जाऊ । चुँडामणि सरलाई भेट । उहाँले सबै भनिदिनुहुन्छ,’ ती दाइले सुुझाए ।
त्यसपछि उनी चुडामणि सरलाई खोज्न गए । जनता स्कुलबाट भित्र प्रवेश गरेपछि सोनुलाई एक जनाले सोधे, ‘कसलाई खोज्नुुभयो ?’
‘चुडामणि सरलाई,’ उनले जवाफ दिए ।
‘चुडामणि दुई जना हुनुहुन्छ । कुन चुडामणि ?’
‘पहिले नाच्नुहुन्थ्यो नि । उहाँ ।’
‘उसो भए त मै हुँ त्यो नाच्नेवाला चुडामणि,’ ती सरले मन्द मुस्कानमा सोनुलाई भने । चुडामणि सरसँग सोनुले इटहरीमा पहिला नाटक गर्नेहरूको सूूची मागे । ‘मलाई उहाँले ४/५ जनाको नम्बर दिनुभयो । जो २०३५ सालअघि इटहरीमा नाटकको कलाकार हुनुहुन्थ्यो,’ सोनु सम्झन्छन् ।
यसरी खोज्दै जाँदा इटहरीका प्रसिद्ध मान्छेहरूको नाम पाए सोनुले । ‘उहाँले इटहरीभित्र र बाहिर प्रसिद्ध त हुनुहुन्थ्यो । तर अर्कै पहिचानले,’ उनी सम्झन्छन् ।
नरवीर थापा, धरणीधर दाहाल, यज्ञपसाद अधिकारी, बसन्त सुवेदी, चण्डिका निरौला, कल्पना चौधरी, राम घिसिङ, कमल राईलगायतका प्रतिष्ठित व्यक्तिका नाम आए ।
‘त्यतिबेला नाटक कस्ता गरिन्थे होला ?’ सोनुलाई जान्न मन लाग्यो । कथाहरू सुन्दै जाँदा ती नाटकहरू हेर्ने उत्सुकता पनि बढ्दै गयो ।
सबै आ-आफ्ना पेसा । एकट्ठा गरेर नाटक गराउने सोच आयो सोनुमा । कतिपयले भने, ‘सम्भव छैन ।’ तर उनका लागि त्यो असम्भव पनि थिएन । सोनुलाई सुरुदेखि नै कस्सिएर साथ दिए कवि देवान किराँतीलगायत इटहरीका कवि लेखकहरूले । 'धेरै हुनुहुन्छ । जसले सुरुवाती दिनदेखि नै साथ दिनुभयो,' उनी सम्झन्छन् ।
२०३५ सालअघिका ८६ कलाकारको नाम फेला पारे सोनुले ।
‘बुझ्दै जाँदा थाहा भयो, यहाँ २०३५ सालअघि व्यापक नाटक हुने रहेछ । राजनीतिक उथलपुथल हुँदा सबै छुट्दै गएछन्,’ सोनु सुनाउँछन् ।
०००
उनी धरानमा छत्र श्रेष्ठको खोजी गर्दाको प्रसंग सम्झिरहन्छन् । जो उतिबेला इटहरीमै बस्थे, र नाटकमा मादल बजाउँथे । धरानमा उनले सात पटकभन्दा बढी खोजे छत्रलाई । निकै खोजेपछि उनले छत्रको ठेगाना पाए । अनि उनी छत्रको घरतर्फ गए । एक जना पाको मानिस मोटरसाइकलको ट्यांकी घोट्दै थिए । ‘छत्र श्रेष्ठ हुनुहन्छ ?,’ सोनुले ती मानिसलाई सोधे ।
उनले सोनुलाई पुलुक्क हेरे । अनि फेरि घोट्न सुरु गरे । सोनु एकछिन त ट्वाल्ल परे । उनले फेरि सोधे, ‘मादल बजाउने तपाईं नै हो ?’
यसपटक भने उनले घोटिरहेको हात रोके । अनि जुरुक्क उठे । त्यसपछि छत्रले बेन्च ल्याएर अगाडि राख्दै भने, ‘बस्नुस् ।’ चार दशकअगाडिको कुरा त्यतिन्जेसम्म कसैले गरेको रैन’छ उनीसँग । सोनुले सोधे, ‘चण्डिका निरौला चिन्नुहुन्छ ?’
उनको अनुहार गाढा देखियो । सोनुले लगत्तै फोन डायल गरेर छत्रलाई दिए । ‘दुवै जना केही बोल्नुभएको छैन । उहाँको आँखाबाट आँसु झरिरहेको थियो,’ सोनु सम्झन्छन् ।
चण्डिका इटहरीमा गीत गाउने, छत्रचाहिँ मादल बजाउने रहेछन् । एकअर्काको भेट नभएकै ३० वर्षमाथि पुगेको रहेछ । अनि फोनमा गला अवरुद्ध भएछ ।
सोनुले छत्रलाई इटहरी बोलाए । उनी राजी भए ।
यसरी उतिबेला नाटक गर्ने २५ जनाको टिम कलालयमा भेला भयो । ‘भेटमा एकले अर्कालाई पकडेका छन्, लडेका छन्, रोएका छन् । माहौल देख्दा जोकोहीको आँखा पनि भरिएर आउँथ्यो,’ उनी सम्झन्छन् ।
चार दशकअघिका नाटकहरू अब इटहरीमा देखाइने सपनाले मूर्त रूप पाउनेवाला थियो । कोही क्यान्सरका रोगी थिए, कोही विभिन्न समस्याले पीडित । ‘लेखनाथ पराजुली पाँचौँ तलामा बस्नुहुन्थ्यो । मेरो काम भनेको हरेक दिन उहाँको घर जाने, काँधमा हालेर भर्याङबाट बोकी ल्याउने । त्यो अवस्थाको मान्छेलाई पनि नाटक गर्न लगाइयो,’ सोनु सुनाउँछन् ।
त्यो टिमले इटहरीमा २०१६ सालदेखि नाटक गरेको रहेछ । जति नाटक त्यो टिमले गर्यो, त्यसको एउटा एउटा मात्र सिन मञ्चन गरियो । ‘हामीले २०१६ सालमा कस्तो नाटक भयो भन्ने थाहा पायौँ । त्यसपछिका वर्षहरूमा कस्ता नाटक भए, थाहा पायौँ,’ सोनु सुनाउँछन् ।
त्यो कार्यक्रममा हलहरू खचाखच थिए । त्यतिबेला धेरैले भने, ‘अब फेरि इटहरीमा नाटक जुर्मुराउँछ ।’
०००
अब इटहरीमा रंगमञ्चको नयाँ बाटो कोर्नु थियो ।
नयाँ बाटोमा हिँड्न नयाँ पुस्ताकै आवश्यक थियो । उनले १५ वटा स्कुललाई विद्यार्थीलाई नाटक सिकाउनेबारे छलफल गर्न बोलाए । छलफलमा ६ ओटा स्कुल सहभागी भए । त्यसमध्ये तीनवटा स्कुलले मात्र विद्यार्थी पठाए । विद्यार्थीहरू कुल ६५ जना पुगे ।
स्कुल थिएटरको नाम दिएर उनले नाटकको वर्कसप सुरु गरे । ‘हामीले पहिलो शोमा १० वटासम्म नाटक गरायौँ । त्यसपछि विद्यार्थीहरू पुनः बढ्दै गए,’ सोनु सम्झन्छन् ।
स्कुल थिएटरमा बच्चा लिएर आउने अभिभावकलाई उनी भन्थे, ‘तपाईंको बच्चा जे बनोस्, तर थिएटरले योगदान गरोस् ।’ ड्रग्सपीडित बालबालिकालाई पनि वर्कसपमा ल्याएर सुधारेका केही दृष्टान्तहरू छन् सोनुसँग । ‘इटहरीको तीनतिर खोला, एकतिर जंगल । एक गाउँमा हामी मोटरबाइक लिएर गयौँ । त्यहाँबाट ल्याएका बच्चा बिहान उठेर घरको लोकल जाँड खाएर आउँथे । गाँजा खान्थे । उनीहरूलाई नाटकले सुधारेको मात्र छैन, सिर्जनशील पनि बनाएको छ,’ सोनु भन्छन् ।
एक जना विद्यार्थीलाई सोनु सम्झन्छन् । जो अहिले पनि उनीसँग नाटक गरिरहेका छन्, ती बालक यति बदमास कहलिएका थिए कि हरेक बठ्याइँमा उनको नाम जोडिन्थ्यो । वर्कसपमा आउन लागेको धेरै दिनपछि रोशन नामका ती विद्यार्थी शालीन र भद्र हुन थाले । विस्तारै उनी टोलाउन थाले ।
‘त्यो भाइ खोला किनारमा बसिरहेको हुन्थ्यो । म गफ गर्थें । एक दिन बडो तनावमा देखेँ । मैले सोधें, 'के भयो ?'
ऊ भन्थ्यो, 'केही भएको छैन ।' पछि उसले भन्यो, 'रक्सी खान छोडेँ नि ।’ सोनु सम्झन्छन् ।
ती विद्यार्थीले एक दिन सोनुसँग प्रशस्त साहित्यीक किताब मागे । अनि किताब लगेर हप्तादिन बेपत्ता भए । एकदिन भेटिए । उनी बालुवा बोक्न थालेछन् । ‘मलाई एसएलसी फेल हुन्छु भन्ने थाहा छ । गाउँमा बसेँ भने पहिलेकै ताल हुन्छ । त्योभन्दा राम्रो त बिहानै उठ्छु, आफैँ खाना पकाउँछु । टिफिनमा बोक्छु । दिनभरि गएर काम गर्छु । बेलुका थाकेर आउँछु । पाकेको खान्छु । सुत्दा किताब पढ्छुु, पढ्दापढ्दै निदाउँछु,’ ती विद्यार्थीले भनेको कुराले सोनुको आँखा रसाए ।
‘उसको नाटक निरन्तर भएन । तर, जीवनको पाटो परिवर्तन भयो । उसले आफूलाई हेर्ने दृष्टिकोण परिवर्तन भयो,’ सोनु सुनाउँछन् ।
०००
सोनुले इटहरीमा नाटकको क्यानभास बनाइरहेका थिए । तर, रङ लगाउन भने बाँकी थियो ।
त्यसलाई फिनिसिङ गर्न २०७४ सालमा रंग निर्देशक प्रज्ज्वल पराजुली आए । जसले नाटकमा अझै जीवन्तता थप्ने काम गरे । प्रज्ज्वल पनि नाटकको सपना बोकेर २०६४ इटहरीबाट काठमाडौं पसे । उनले काठमाडौंमा नाटक सिके, नाटक गरे ।
विद्यार्थीहरूलाई नाटक सिकाए । आफैँले निर्देशन गरे । तर, उनी काठमाडौंमा खुसी हुनै सकेनन् । ‘सबै साथी एउटा-एउटा ढंगले अघि बढे । एक चरणमा पुगेपछि लाग्यो काठमाडौंमा भइरहेको जे छ, त्यो पूर्ण छैन,’ प्रज्ज्वल भन्छन् ।
गुरुकुल थिएटर भत्केपछि गुरुकुलमा काम गरिरहेका साथीहरूसँग मिलेर उनले समन्वय गरे । त्यतिबेला मण्डला थिएटरको भर्खर जग बस्दै थियो । ‘पछि काठमाडौंमा थिएटरहरूले ३ महिनामा कलाकार उत्पादन गर्न थाले । तर, मैले खोजेको ट्रान्सफर्मेसन थियो । चित्त बुझेन,’ उनी सुनाउँछन् ।
साथीहरूसँग सिर्जनात्मक मतभेद भएपछि उनले काठमाडौंमा नयाँ आशा भेटेनन् । सोचे- अब आफ्नो सपनाको मलजल इटहरीमै गर्छु ।
अनि प्रज्ज्वल इटहरी फर्किए ।
इटहरीमा उनले सुरुमा व्यवसाय गरे । होटल, क्याफे तथा हस्पिटालिटी व्यवसाय । ६ महिनासम्म त उनी व्यवसायमै केन्द्रित भए । चैत २०७४ मा उनको भेट सोनुसँग भयो । भेटसँग उनको सपना सोनुले देखिरहेको सपनासँग मिल्यो ।
‘हामीले ठ्याक्कै खोजेको यही हो भन्ने थाहा छैन । थाहा जुन दिन हुन्छ, त्यो दिन भनौँला । तर, हामीलाई हिँड्दै गरेको बाटो ठीक छ भन्ने लागेको छ,’ प्रज्ज्वल भन्छन् ।
अहिले दुवैको सपनाले इटहरीको रंगमञ्च सिञ्चित गरेको छ । नियमित वर्कसप र नाकटका मञ्चनले इटहरीमा नाट्य संस्कृति हुर्किरहेको छ । कलालय आगामी पुसमा पश्चिम बंगालको कृष्णनगरमा हुने विनोदिनी नाट्य महोत्सवमा भाग लिन जाँदैछ । प्रज्ज्वलले निर्देशन गरेको नाटक ‘हिरासत’ मञ्चन हुनेछ ।
इटहरीमा मुर्झाएको नाटकलाई ब्युँताउने सोनु र त्यसलाई प्राण भर्न लागिपरेका प्रज्ज्वल आफ्नो सपनाको खुड्किलोमा उक्लिरहेका छन् । उनीहरूको लय एउटै छ, तर काठमाडौंको भन्दा फरक । सायद अभि सुवेदीले त्यस कारण त भनेका होलान्, ‘इटहरीले गरेको अभ्यासबाट काठमाडौंले सिक्नुपर्छ ।’
प्रकाशित मिति: सोमबार, कात्तिक ७, २०७९ ०८:१५
