२०७७ चैतमा शिलापत्रमा एउटा न्युज स्टोरी प्रकाशित छ- भिडियो हाल्ने युट्युबर, गाली खाने पत्रकार । यसमा पत्रकार र युट्युबर कसरी छुट्याउने भन्नेबारे लेखिएको छ ।
हिजोआज फेरि युट्युबरका हर्कतमा पत्रकारलाई गाली बर्साइँदै छ । त्यसैले ब्लग लेख्न मन लाग्यो ।
उसो त हामीमध्ये कतिपय कागले कान लग्यो भन्नासाथ कान छाम्न छाडेर कागको पछि दौडिन्छौँ । जो-जो दौडिनुहुन्न, माफ गर्नुहोला । जो-जो दौडिन्छाैँ 'मम' भनाैँ ।
एक अमेरिकी फोटोग्राफरले दुर्लभ हिउँ चितुवाको फोटो खिचेपछि दुई/तीन दिनयता फेसबुके समाजले नेपाली फोटोग्राफरहरूलाई गर्नु/नगर्नु गाली गरिरहेको छ । जबकि, नेपालका फोटोग्राफरले १६/१७ वर्षअघि नै हिउँ चितुवाकाे तस्वीर खिचिसकेका छन् । वाइल्डलाइफ फोटोग्राफर तासीराज घलेले गत मार्चमा मात्रै मनाङ पुगेर हिउँ चितुवालाई क्यामेरामा कैद गरेका थिए । तर, धेरैलाई यो कुरा थाहै रहेनछ । त्यसैले नेपालीले आफ्नै भूभागमा रहेको हिउँ चितुवाको फोटो खिच्न नसकेको भन्दै आक्रोश पोखेको हुनुपर्छ । कतिले चाहिँ अमेरिकी पत्रकारले दामी फोटो खिचेको दलील दिइरहेका छन् । ए बाबा, उनीहरूको जस्तो प्रविधि र सानैदेखि तालिम नहुँदा पनि हाम्रो फोटोग्राफरले खिचेका तस्वीरको कथा र सुन्दरता किन बेवास्ता गरिन्छ क्या ?
यस्तै भ्रमबाट बाहिर निस्कन ‘मम’वालाहरूले यो न्युज स्टोरी पढ्नुहोला ।
अब मूल विषयमा फर्कौं । नेपाली फोटोग्राफरलाई गाली गर्ने क्रममा धेरैले फेसबुक पोस्ट र कमेन्टमा लेखेका छन्, ‘नेपाली पत्रकारलाई भेलु बाजे, चाउमिनवाला दाइजस्ताकाे खाेजी गर्दै फुर्सद छैन भनेर ।’ अनि यसैलाई कपी गरेर जताततै पेस्ट गर्नेहरू पनि कम छैनन् ।
त्यसैले फेरि पनि बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने, कर्म मिडिया नै भए पनि युट्युबर र पत्रकारको जिम्मेवारी र भूमिका विल्कुल फरक छ । युट्युबका सामग्री मासमा जान्छन्, त्यसैले यो आफैँमा मिडिया हो । तर, विषयवस्तु, प्रस्तुति र शैलीबाट सजिलै भेद गर्न सकिन्छ, काे पत्रकार हाे अनि काे युट्युबर । भेलु बाजेकै कथा यसअघि अनलाइन खबर अनि शिलापत्रले पनि लेखेका छन्, पढ्नुस् त कहाँ अन्टसन्ट शब्द प्रयोग गरिएको छ ! औंल्याउनुस् त, तपाईंलाई अप्ठेरो लाग्ने शब्द कहाँ प्रयोग भएको छ ! तर युट्युबमा भेटिने उनका धेरै कन्टेन्ट तपाईंले परिवारसँगसँगै बसेर हेर्न सायदै सक्नुहुन्छ । सामान्यतः यही नै हाे पत्रकार र युट्युबरबीचकाे फरक ।
यसबाहेक अन्य फरक पनि छन् है ।
चाउमिनवाला दाइ र भेलुबाजेको अन्तर्वार्ता लिएर अन्टसन्ट संवादसहित युट्युबमा हाल्नेहरू पत्रकार हुँदै होइनन् । भेलु बाजे (मीनबहादुर बुढा मगर) लाई भाइरल गराएका प्युठानका तेजेन्द्र परियार मलेसियाबाट फर्केर सिलाइकटाइको काम गर्थे । भेलु बाजेसँगै भाइरल भएपछि अचेल उनी युट्युबतिरै व्यस्त छन् । ठ्याक्कै हिजोआजचाहिँ उनलाई चुनाव लागेको रहेछ । 'गाउँतिर त चुनाव लागेको छ है सर, यतै दौडिरहेको छु', मोबाइल संवादमा उनले सुनाए ।
उनकै साथी गनबहादुर पेस्तोल पनि युट्युबर हुन् । चाउमिनवाला हीरा गुप्तालाई भाइरल गराएका दाङका सुदन थापा कलाकारितासँगै युट्युबका लागि मनाेरञ्जनात्मक भिडियाे बनाउँछन् । पर्दामा जसरी उनी दर्शकलाई मनोरञ्जन दिलाउँछन्, युट्युबमार्फत उसैगरी रमाइलाे गराउँछन् । यसको अर्थ उनी पत्रकार होइनन् ।
यसो भन्दैगर्दा युट्युब चलाउनेले पत्रकारिता गर्नै सक्दैनन् भन्न खोजेको चाहिँ होइन । पत्रकार नपुगेका ठाउँमा गएर युट्युबरले सूचनाहरू सम्प्रेषण गरेका थुप्रै उदाहरण छन् । मूलधारका कतिपय मिडियाले पनि युट्युबको प्लेटफर्म प्रयोग गरेको देखिन्छ । टेलिभिजन र अनलाइन पोर्टलका युट्युब च्यानलहरू छन् । तर, ती सामग्री पत्रकारिताका मापदण्डअनुरुप तयार गरिएका छन् कि छैनन् भन्ने कुरा प्रधान हो । अर्थात् विषयवस्तु, पात्र र प्रस्तुति कस्तो छ, त्यो हेरेरै तपाईंले यकिन गर्न सक्नुहुन्छ, कुन पत्रकारिता हाे र कुन युट्युबकारिता हाे ।
समाचार संस्थाका रूपमा दर्ता भएर पनि मिथ्या सूचना र अन्टसन्ट बोलिएका, लेखिएका सामग्री मासमा लगेको थाहा पाउनुभयो भने जरुर तपाईंले पत्रकारलाई गाली गर्न सक्नुहुन्छ । अहिले त चुनावकाे माैसम छ । एउटा पार्टीकाे प्रचार र अर्को पार्टीको दुस्प्रचार गर्दै आफूलाई पत्रकार भन्नेलाई पनि तपाईंले गाली गर्न पाउनुहुन्छ । तर, दर्ताबिनै चलेका युट्युबका भिडियोमुनि पत्रकारलाई गाली गर्नु न्यायसंगत हुन्छ र ?
फेरि भन्नुहोला- दर्ता र नदर्ता कसरी थाहा पाउनु ?
प्रश्न स्वाभाविक हो । त्यसैले विषयवस्तु (कन्टेन्ट) मा ध्यान दिनु नै मिथ्या सूचना र अश्लील शब्दसहितका भिडियोबाट जोगिने प्रधान उपाय हो ।
पत्रकारहरू मापदण्ड र अचारसंहितामा बाँधिएका हुन्छन् । पत्रकारले गल्ती गर्दा कारबाही गर्ने छुट्टै निकाय हुन्छ । युट्युबरलाई उस्तो आचारसंहिता छैन । जथाभावी गर्नेलाई सिधै साइबर ब्युरो आइलाग्छ । हुन पनि हाम्रा युट्युबर मान्छेका पाइखानादेखि बेडरुमसम्म छिरेर जबर्जस्ती भिडियो बनाउँछन्, अनि आफूलाई सगर्व पत्रकार भन्दै हिँडेको पनि देख्न पाइन्छ । आममानिसले यही भ्रममा परी उसलाई पत्रकार मानिरहेका हुन्छन् ।
विकसित मुलुकतिर युट्युबको भरपूर उपयोग भएको पाइन्छ । युट्युब आफैँमा मिडिया भएकाले युट्युबरहरू निकै जिम्मेवार हुन्छन् । जस्तो कि तपाईं हामीले चिनेका अमेरिकी युट्युबर नेल्सन डेलिसले कालीकोटका विजयी शाहीको ‘स्क्याम’मा परेपछि माफी माग्दै अर्को भिडियो पोस्ट गरेका थिए । उनले आगामी दिनमा यस्तो गल्ती नदोहोर्याउने वाचा पनि गरे । त्यसैले त समाजमा यस्ता युट्युबरकाे इज्जत, प्रतिष्ठा छ ।
तर, नेपालको हकमा युट्युबमा अन्टसन्ट हेडलाइन, थम्बनेल र मिथ्या सूचनासहितका कन्टेन्ट प्राय: युट्युबरले राखेको पाइन्छ । त्यसैले उनीहरू युट्युबे कहलिएका छन् । थोरै सच्याइहालौँ, सबै युट्युबर यस्ताचाहिँ छैनन् है । अलिकति ठोकी पनि हालौँ, मूलधार भनिएका मिडियाका सबै समाचार मिथ्या सूचनारहित हुन्छन् भन्ने पनि छैन ।
भेलु बाजे र हीरा गुप्ताहरूले मिडियामा ठाउँ पाउन हुँदैन भन्नु पनि गलत हुन्छ । उनीहरूको अन्टसन्ट बोलीलाई चाहिँ स्थान दिइनु हुन्न भन्ने कुरा मूल हो । यस्ता कुरामा पत्रकारले ध्यान दिन्छन् । अपवादबाहेक युट्युबरले यस्तै अन्टसन्ट बोल्नेलाई नै खोज्दै हिँडेका हुन्छन् । नभए, सुन्दरीजलको घाटमा बस्ने ‘अघोरी’ कहलिएका विजय थापा (कथित् बाबा) लाई खाेज्दै पुग्ने फुर्सद कुन पत्रकारलाई हाेला र ? कुनैले खोजिहाल्यो भने पनि उनी ५/७ वर्षअघि काभ्रेबाट किन लखेटिएका थिए भन्ने कुरा खोज्थ्याे हाेला नि !
खाने कुरा बनाएर देखाउने, नाचगान देखाउने, मनोरञ्जन गराउने खालको च्यानल हो भने त्यस्ता सामग्रीमा पत्रकारिताका सर्त पालना गर्नु नपर्ला । तर, सार्वजनिक चासो र महत्त्वका विषयमाथि तयार गरिने समाचारमूलक सामग्रीले त पत्रकारिताको मापदण्ड खोज्छन्, खोज्नैपर्छ।
विद्या चापागाईंको ‘हेर्ने कथा’जस्ता च्यानलबाट देखाइएका सामग्री वास्तवमा पत्रकारिताकै उपज हुन् । अन्य केही च्यानल छन्, जसमा पत्रकारिता देख्न सकिन्छ ।
छिमेकी भारतमा देशभक्त, न्युज लाउन्ड्री, कुइन्ट, वायर, ललन्टपजस्ता युट्युब च्यानल विश्वसनीय र लोकप्रिय छन् । यी च्यानलमा रचनात्मक, आलोचनात्मक, तथ्यगत विचार, विश्लेषण, संवाद अपलोड गरिन्छ । नेपालसहित विश्वका धेरै देशका मानिसले यी च्यानल सब्स्क्राइब गरेका छन् । यसर्थ युट्युबबाट पत्रकारिता हुन्छ । युट्युबर पनि पत्रकार हुन सक्छन् ।
तर, नेपालमा डलर तान्न जस्ताेसुकै हतकण्डा अपनाउने युट्युबरकाे बानी छ । भ्युजका आधारमा युट्युबरलाई पैसा आउने भएकाले उनीहरूले मनलाग्दी गर्ने गरेका छन् । यस्तै मनलाग्दी गर्न पत्रकारलाई छुट छैन । यतिसम्म कि पत्रकार आचारसंहिताले समाचारमा आफ्नो विचार मिसाउन पनि दिँदैन । तर, हुबहु यो कार्यान्वयन भएको दाबीचाहिँ गर्न मिल्दैन । पत्रकारितामा पनि पार्टीकारिता भएका प्रशस्त उदाहरण छन् । पत्रकारिताप्रतिको जनविश्वास घट्दै जानुको एक कारण यो पनि हो । यो छुट्टै बहसको विषय हो । आजको विषयचाहिँ भेलु बाजेदेखि चाउमिन दाइसम्मलाई खोजेर युटयुबमा ल्याउनेहरू पत्रकार होइनन्, युट्युबर हुन् भन्ने मात्रै हो । युट्युब होस् वा पत्रकारिता, सही तरिकाले अघि बढोस् भनेर खबरदारी गर्नेप्रतिचाहिँ उच्च सम्मान छ है ।
प्रकाशित मिति: बिहीबार, कात्तिक २४, २०७९ १७:५६
